Ол, олоххо, үлэбит- хамнаспыт бары тэрээһинигэр, эмиэ, дьэҥкэтик көстөр буолла. Кими эрэ олоххо, үлэҕэ туох да ситиһиитэ суох, халы-мааргы дьону, ким эрэ интэриэһигэр тойон оҥостон баран, онно, аһара сүгүрүйүү, кэлин, биһиэхэ муода буолла.
Онтон, олох олоруу, үлэ-хамнас ньыматын баһылааһын, үлэ үтүө үгэстэрин үөрэтии, бастыҥна, үрдүккэ тардыһыы, диэн өйдөбүлгэ сүгүрүйүү, ис иһигэр киирдэххэ, биһиэхэ, улаханнык мөлтөөтө. Бэл диэтэр, оҕо ыччат дьоммутун, урукку дьыллар улаҕаларыттан, былыргы дьыллар мындааларыттан, түҥ былыргы үйэлэртэн, үгэс оҥостон, илдьэ кэлбит, баар суох, саамай аһыыр аспытын, таҥнар таҥаспытын биэрэр, симэхпитин- киэргэлбитин оҥостор, сүөһү иитиититтэн, тэйитэн тэйиттибит.
Олохпут укулаата, тылбыт өспүт, култуурабыт, итэҕэлбит олоччута, биһиэхэ, сүөһү иитииттэн төрүөттэнэр. Туох баар оҕо сылдьан үлэлээбит, оҕо буолан оонньообут, үөрбүт-көппүт, оттообут-мастаабыт ходуһаларбыт сэтиэнэҕинэн саба үүнэн, бөҕүнэн, сыыһынан бүрүллэн, киһи көрүөн саллар, дьулаан хартыынатыгар сир дойду кубулуйда. Хаһан эрэ манна, саха ыччата, оттоон- мастаан, үлэлээн-хамсаан, олоххо, үтүөҕэ, үрдүккэ-кэрэҕэ тардыһыы улахан оскуолатын ааһара. Сай-сат диэн былыргы сээркээн сэһэнньиттэрин, ытык кырдьаҕастарын ыллыктаах сүбэлэринэн, үлэ араас ньымаларын баһылаан, үтүөҕэ-кэрэҕэ тардыһан, сүөһү ас ииттэрэ. Саха киһитин спортка да ситиһиилэригэр планета чулуута аатырарыгар, бу ходуһалар, үрэхтэр сэкилэрэ, үлэ араас уустук ньымаларын баһылааһыҥҥа, эти-хааны эрчийиигэ, аан бастакынан, саха киһитигэр тирэх, өйөбүл буоллахтара. Дьэ, олохпут укулаатын бу сүрүн көрүҥэ-сүөһү иитиитэ, биһигини, аҕыйах ахсааннаах норуоту спортка, култуураҕа аан дойду таһымыгар, бэйэтэ туһунан суоллаах-иистээх сүдү омук сорҕото буоларбыт бэлиэтэ, үрдүкү ситиһиилэри ыларбытыгар көмөлөстөҕө. Ол иһин, саха киһитэ аһара тулуурдаах, муударай, эт-хаан өттүнэн улахан сайдыыны биэрэр, көҥүл тустууга саха санаабатах, үөйбэтэх-ахтыбатах үрдүкү ситиһиилэрин ситистэҕэ.
Наһаа уһуннук арааһы дойҕохтообокко, туруорсар боппуруоспар быһаччы киириим.
Биһиэхэ саха киһитигэр саамай ыарахан кэмигэр, ааспыт үйэ саҥатыттан гражданскай сэрии, репрессиялар, Гитлер сэриитэ, сут-сутурҕан сылларыттан, санаата санньыйан, бүк түһэн олордоҕуна, үрдүккэ, кэрэҕэ кынаттаабыт, үтүө үгэстэргэ, улахан кыайыыларга угуйбут, уһугуннарбыт норуот дьиҥнээх тапталын ылбыт көҥүл тустуубут тоҕо уота-күөһэ симэлийдэ?
Эмискэ көрүүгэ, судаарыстыба, спорт бу көрүҥэр, үп бөҕөтүн ороскуоттуур, тутуу бөҕөтүн ыытар. Аан дойдуга бастыҥынан аатырбыт стадионнар, спортзааллар, биһиги улуустарбытыгар, куораттарбытыгар, ыччаты иитиигэ, үлэлии аҕай тураллар. Анал үрдүк үөрэхтээх тренердэр, спортивнай үлэһиттэр, врачтар, учуонайдар оҕолорбутун иитэллэр. Адьас эмискэ көрүүгэ, бука барыта баар курдук. Киһи, дьиҥэр, итини көрөн туран, тыл да таһаарыа суох курдук, оҥостуу тэрээһин дьиҥэр баар. Онтон ситиһии? Ситиһиибит ханна баарый?
Ханна баарый үйэ аҥарынааҕы ситиһиилэрбит? Биэс уонча сыллааҕыта аан бастаан, Олимпийскай чемпионнаммыт чаҕылхай, үөрүүлээх чаастарбыт тоҕо биһиэхэ хатыламматтарый ? Ханна баалларый, саҥа эдэр Олимпийскай чемпионнарбыт? Син балачча уһуннук кэтэстибит, ол эрээри, балаһыанньаттан тахсар сөптөөх тэрээһини, түмүгү оҥосто иликпит. Ол да иһин, баҕар, сорохтор этиэхтэрэ: «Аата бу да оҕонньор»,—диэн сүөлүргүөхтэрэ да буоллар, санаабын син биир, этэргэ сананным.
Биһиэхэ туга да, ханнык да ситиһиитэ суох сылдьан, сиэрэ суох аһара улуутумсуйуу, киэбирии, мэйии эргийиитэ таҥнары тарта. Тугу да дьаалыйбат, ытыктаабат, ханнык да кэрэҕэ үрдүккэ сүгүрүйбэт буоллубут.
СААМАЙ СӨҔӨРҮМ, БУ ОРТО ДОЙДУГА, САХА КИҺИТЭ СААМАЙ ҮРДҮК КӨРДӨРҮҮНҮ СИТИСПИТ, ПЛАНЕТА СААМАЙ БАСТЫҤЫНАН ААТЫРБЫТ, АТЫН САЙДЫЫЛААХ УЛУУ СУДААРЫСТЫБАЛАРГА ТАҤАРАҔА ТЭҤНЭНЭР ДЬОММУТУН, ОЛИМПИЙСКАЙ ЧЕМПИОННАРБЫТЫН ОННООҔОР, КУР ТҮҮ КУРДУК ҮӨҔЭРГЭ, ААННЬА АХТЫБАТ БУОЛАРГА ЫЧЧАППЫТЫН ҮӨРЭТТИБИТ.
Бу иэдээни, биһиэхэ буолан баран, итинник тиэрэтэ, айыылаах-харалаах өттүнэн буолар буоллаҕа. Аҕыйах ахсааннаах кыра омуктарга, итинник майгыбыт, сиэрэ суох баламат, хараҥа быһыыбыт аһара улахан сэттээх- сэлээннээх буолара буолуо. Буолла да быһыылаах диэн киһи тоҕо эрэ дьиксинэр кэмнэрэ кэллэ. Тоҕо эрэ тардына, сэрэнэ түспэппит сүрэ.
Бу маннык быһыы, биһиэхэ, кимнээх өттүлэриттэн тахсарый? Бил баһыттан сытыйбыт дииллэринии, бас-көс дьоммутуттан, баһылыкпытыттан Е.А.Борисовтан саҕалаан, спорду салайар үлэһиттэрбит, тиэр-маар буолууларыттан саҕаланна: «Дьөгүөрү эмиэ тоҕо аҕынна»,— диэн сорохтор этиэххит, ол эрээри, олоххо баар кырдьык. Кини Олимпиецтары түһэрэ сатаабытын туһунан анегдот, норуокка тарҕаммытын билэбит эбээт, бука бары. Ол да иһин, сыалай Ил Дархан өйөбүллэммит, бэл көҥүл тустуу тренердэрэ, Олимпиеһы түһэрэн, үөрэтэр оҕолоругар кэпсииллэрин, оҕолорбут норуокка эмиэ тарҕаталлар. Ол Олимпиеһы иитэбин,— дии туран, Олимпиеһы үөҕэр тренер, ыччат дьоҥҥо буортулаах эрэ өттүнэн дьайара, кимиэхэ баҕарар өйдөнөр ини. Мюнхеннааҕы Олимпиада геройун Р.М.Дмиртриевы сэттэ сыл, Монреаллааҕы Олимпиада муҥур кыайыылааҕын П.П.Пинигины икки сыл, үлэтэ суох сырытыннарар «Сүдү» салайааччылардаах дьоммут, сахалар. Саха норуотугар, эттэрин-хааннарын сиэртибэлээн, аҕалбыт сүдү улахан кыайыыларын иһин, итинник махтанар, сыһыаннаһар, сытыйбыт салалталаахпыт, «Улуу» сахалар. Итинник хабараан сыһыаны, бээрэ, бу дьоммут тулуйан олороллоро, сылдьаллара да, аҥаардас бу кинилэр, чахчы модун булгуруйбат, модьу дьон, буолалларын кэрэһэлиир. Саҥарбаттар, айдаарбаттар, сэмэйдэр. Аҥаардас манна да көстөр, кинилэр кимиэхэ да тэҥнэммэт, «Улуулара, чулуулара». Ол эрээри, кимиэхэ баҕарар өйдөнөр, кинилэр, ис дууһаларыгар төһөлөөх улахан хомолтону, абарыыны тулуйа сылдьалларын, оннооҕор чугас доҕотторугар, биһиэхэ, биллэрбэт, чахчы да, кытаанах дьон эбит. Олимпиецтар диэх курдук. Дьиҥэр, кинилэр, биһиги курдук боростуой дьон эбитэ буоллар, итинник аана суох атаҕастааһыннартан тэптэрэн, арыгыһыт, араас да, буолан барыахтарын сөбө. Дьэ, итинник.
Ханнык баҕарар үлэ, ханнык өйүнэн, санаанан саҕаланар да, түмүгэ эмиэ оннук буолар. Көрөргүт курдук, көҥүл тустуу спордун сайыннарыыга, үлэ бөҕө ыытыллар. Барыта харах баайан. Ситиһии суох. Төрүөтэ ити сытар.
Салгыы маннык бардахпытына, ханна тиийэбит?
Билигин көҥүл тустуу спорда улуу тренер Д.Д.Коркин үөрэтэр-иитэр методиката, унньуктаах уһун сылларга анаан-минээн оҥостон туран алдьатыы түмүгэр, төрдүттэн үлтү сынньылынна.
Улуу тренер Д.П.Коркин үөрэҕин билинэр, салгыыр дьон салалтаҕа да, тренердэр да ортолоругар, суох буоллулар. Ол түмүгэр ситиһии эмиэ оннук. Хаһан эрэ Д.П.Коркин үлэлиир оскуолатыгар, ССРС-ка биир кылаастан алталыы, ССРС чемпионнарын иитэрэ. ССРС диэн 15 союһунай республика уонна Москва, Ленинград куорат хамаандалара түмсэн күрэхтэһэр, улахан түһүлгэлэрэ. Оччолорго Россия чемпионата, диэн олох да ахсааҥҥа киирбэт, бэрики ахтыллыбат да чемпионат буолара. Ол биһиэхэ тустуу спорда олус күүскэ сайдыбытыттан оннук этэ. Билигин РФ- га миэстэлэһэр хайдах курдук ыараата. Ханна баалларый, саха Ньургун боотурдара? Сахалартан, ССРС оччолордооҕу албан ааттаах чемпионнарын санатар, модун ситиһиилэр? ССРС-ка бастааһын диэн, бу, сүрдээх үрдүк таһым. Холобура, ССРС с.м. диэни ССРС чемпионугар тэҥниир буоллахха: Бу оскуоланы саҥа бүтэрбит оҕону наука академигар тэҥнээбит курдук таһым. Наука киһитигэр тиийэн: «Бу научнай арыйыыны оҥорорго орто оскуоланы бүтэрбит оҕону ылаҕын дуу? Наука академига докторы ылыаҥ дуу»,— диэн талларар сүрэ бэрт буолуо дии. Онтон ССРС түмэр хамаандатыгар киирэн, Европа, аан дойду чемпионаттарын кыайыы, аһара үрдүк таһым. Онтон Олимпийскай оонньуулары, планета чулууттан чулууларын баһыйыы, биһиги курдук кыра мэйиилээх дьоҥҥо, төбөбүтүгэр да баппат, аһара улахан ситиһии. Саха киһитэ бу орто дойдуга олорорун тухары, история да кэрэһэлииринэн, ситиспэтэх үрдүк көрдөрүүтэ. Салгыы, маннык бүгүҥҥү курдук өйүнэн- санаанан салайтаран үлэлээтэхпитинэ, аны итинник чыпчаалга тиийбэппит чуолкай.
Олох саҥалыыттан дьаһанан, саҥалыы өйүнэн, санаанан салайтаран үлэни—хамнаһы тэрийэр наада буолла. Олимпиецтарбытыгар сыһыаны уларытыыттан саҕалаан, спортка үрдүкү Олимпийскай идеалларга сүгүрүйүү үрдүкү салалтаттан, парламентан саҕалаан, спортивнай үлэһиттэргэ, тренердэргэ сыһыаны булгуччу уларытыахха. Саха киһитигэр, бастакы үрдүк үөрүүнү бэлэхтээбит Олимпиецтарбытыгар сыһыантан саҕалыыр, иитэр-үөрэтэр үлэҕэ туһалаах эрэ буолуо. Олимпиецтарбыт сааһыран эрэллэринэн, дьиэ кэргэттэригэр, оҕолоругар, урууларыгар сөптөөх өйөбүл көмө, болҕомто наада. Кинилэр ааттарынан уулуссаны ааттыахха. Музейдары, сквердэри оҥоруохха. Ол ыччаппытын иитэр-үөрэтэр үлэҕэ оруола олус үрдүк буолуо. Олимпиецтарбыт олохторун таһыма үрдүүрүгэр, эмтэнэллэригэр көмө наада. Ол инниттэн Олимпиецтарга көрүллүбүт стипендияларын, көрүллүбүт күнүттэн саҕалаан, индексациялыыр хайаан да наада. Р.М.Дмитриев аатынан уулусса баар буолуута, бу, наһаа үчүгэй. Бу иһин оччотооҕу куорат мээригэр, А.С. Николаевка, сиртэн халлааҥҥа диэри махтанар, сүһүөхтээх бэйэбит бокуһан туран, сүгүрүйэрбит сиэрдээх быһыы. Р.М.Дмитриев стипендиятын, олоҕун эрэллээх аргыһыгар, огдооботугар хаалларар, сиэрдээх быһыы буолуо. Улуу киһи ситиһиитинэн, оҕолоро-сиэннэрэ, саха норуотун маанылаах махталынан, туһаннынар эбээт.
Олимпиецтар, П.П.Пинигин уонна А.Н.Иванов, дьиҥнээх норуот геройдарын, чахчы геройдар курдук тутан, олохторун уйгута тупсарыгар, үлэлэригэр, хамнастарыгар анаан-минээн болҕомтону, булгуччу, уурар наада. Кинилэр, аҥаардас саастарынан даҕаны, ытык сэттэ уон саастара буолан эрэр. Олимпиецтарбыт ааттарын олоххо, ханнык баҕарар үлэҕэ-хамнаска, наукаҕа үрдүкү ситиһиилэри ылыы сиимбэлин быһыытынан туһаныахха.
Онон, бу ытык дьоммутун дьиҥнээхтик ытыктаан, бочуоттаан ыччаппытын үрдүктэн үрдүк, кэрэ идеалларга, кыайыылаах буолуу оскуолатыгар иитиигэ, биһиги ортобутугар билигин баар Олимпиецтары, тыыннаах эрдэхтэринэ, таба туһаныах тустаахпыт. Саха норуота, бу орто дойдуга айыллан, олох олорон, мантан ордук үрдүк ситиһиини ыла илик. Биһиэхэ, бүгүҥҥү кириисис кэмигэр, кинилэр ситиһиилэрэ, кыайыыга дьулуурдара, үрдүккэ, кэрэҕэ дьулуһууга угуйар сулус оҥоһуннахпытына, ыччаппытын олоххо иитиигэ, аҥаардас барсы эрэ биэриэҕэ. Бу спорт эйгэтигэр үлэлиир дьоҥҥо, кытаанах ирдэбил баар буолуохтаах. Олимпиецтары ылыммат, билиммэт спортивнай үлэһиттэри, тренердэри, кимиттэн да тутулуга суох, үлэлэриттэн, муус ураҕаһынан, үүртэлиэххэ. Оччоҕо эрэ, ханнык эмэ хамсааһын, саҥалыы тыыны киллэрии саҕаланыа.
Ордугургуур, сайдыылаах элбэх Олимпийскай чемпионнаах диир, омуктарбытыгар, холобура, эмиэ биһиги курдук, аҕыйах ахсааннаах омуктары дагестанецтары да, ылан көрүөх. Кинилэр, ханнык баҕарар, үрдүкү эппиэттээх спортивнай үлэлэригэр, Олимпийскай чемпионнарын үлэлэтэллэр. Ол да иһин, ситиһиилэрэ эмиэ, спорт хайа баҕарар көрүҥэр, баһырхай. Ону, бары, истэ билэ сылдьабыт. Биһиги, бу сааһырбыт, олох бары кытаанах оскуолатын ааспыт, спортка үрдүкү ситиһии түөрүйэтин, методикатын, үрдүк таһымҥа баһылаабыт уонна ону практическай кыайыыларынан бигэргэппит дьоннорбутун, П.П.Пинигини, А.Н.Ивановы хайаан да үчүгэй дуоһунас биэрэн үлэлэтэн, кинилэр муспут баай билиилэрин, көрүүлэрин хайаан да, муҥ саатар олохторун бүтэһик сылларыгар, биһиги спортивнай салайааччыларбыт, тренердэр туһаналлара, суруналыыстар суруйан- бичийэн хаалларар, ытык иэспит уонна хайаан да, булгуччу наада. Мин бу үс Олимпиец саастыылаахтарым да, бииргэ оонньообут дьонум да быһыытынан, олус үчүгэйдик билсэр, хардарыта ытыктаһар доҕотторум. Кинилэр, хас биирдиилэрэ Айсен Сергеевичтыын олус үчүгэй итии, доҕордуу сыһыаннаахтарын эмиэ билэбин. Онон, саҥа Ил Дархан, Айсен Сергеевич Николаев, мин бу этиибэр болҕомтотун уурарыгар уонна историческай хамсатыылаах дьаһаллары ыларыгар, бүк эрэнэбин.
Этиим бүтэһигэр, аан дойдуга көҥүл тустуу сайдыытыгар, олус элбэх үтүөлээх, биһиги П.П. Пинигиммит тренерэ, Георгий Бураков этиитин санатыым: «Роман, Александр Иванов туһунан суруйууну саҕалаабытыҥ наһаа үчүгэй, ол эрээри, наһаа хойутаабыккыт. Александр Николаевич туһунан, олох эрдэттэн, суруйуулар, видиоустуулар, фотолары хомуйуу оҥоһуллубут буолуохтаахтара, ол кэлин даҕаны, көҥүл тустууга эдэр ыччаттары иитэр-үөрэтэр үлэҕэ, наһаа элбэҕи биэриэхтээҕэ, эн, кини туһунан хаһан да суруйан бүтэриэҥ суоҕа, ол курдук, кини олус киэҥ, дириҥ билиилээх. Тустуу, инникилээн иһэр, ким да өссө айа, билэ илик түөрүйэлэрин билэр, кыһыл көмүс саппааһын, бэйэтин кытта тустан бүтээт, олоччу илдьэ барда», — диэбиттээх.
Дьэ, бу иһиттигит аан дойду ааттаахтара чулуулара ымсыырар күндү матырыйаалын биһиги «Чулуу» сахаларбыт тааҕы таах тэпсэ, быраҕа сылдьабыт. Бу аата хайдаҕый: сайдыы дуу, кэхтии дуу ?