Оччолорго ССРС идеологиятыгар ыччаты патриотическай иитиигэ үлэ күүстээҕэ: “Доҕотторум туһугар”, “Кылааһым чиэһэ”, “Оскуолам чиэһэ”, “Нэһилиэгим чиэһэ”, “Оройуонум чиэһэ”, “Республикам чиэһэ” диэн өйдөбүллэри үрдүктүк тутан күрэхтэһэр буоларбыт.
Биир лиис А-4 кумааҕыга хаһыс миэстэ буолбуккун бэлиэтээн грамота суруйан биэрдэхтэринэ ону кытары туох эмэ бэлиэ эбэтэр мэтээл, бастаатаххына баар буоллаҕына, кубок уонна лиэнтэ кэтэртэхтэринэ үрдүк үөрүү өрөгөйө буолара. Ону олус да ураты улаханнык, үрдүктүк саныырбыт.
Онтон кыайбыкка массыына, квартира, матасыыкыл курдук сыаналаах бириис туһунан толкуй да, ханнык да өйдөбүл суоҕа. Аҥаардас күрэхтэһиигэ кыттыы, спортсменнары көрсүү-билсии улахан улуу чиэс-бочуот курдук буолара.
Ол иһин эбитэ дуу, от ыйын отут биир күнүгэр собус-соруйан оҥостон, анаан-минээн хомунан-тэринэн, одьукуоланнанан, самааскаланан саха норуотун бу өрөгөйдөөх күнүнэн туох эмэ тэрээһин ыытыллыбыта буолаарай диэн, ону көрөн сэргэхсийээри киин куораппар улахан уоттаах-күөстээх, үөрүү-көтүү санаа доҕуһуоллаах Дьокуускайдаатым.
Эбиитин эдэр сааһым бастыҥ доҕотторун, оччотооҕу 260 мөлүйүөн киһилээх модун ССРС сборнай хамаандатын Монреаллааҕы Олимпиадаҕа үс гыммыттан биирин мэтээлинэн хааччыйбыт дьонтон билигин биһиги ортобутугар баар Павел Пинигини, Александр Иванову от ыйын отут биир, саха норуотун туһугар планетаҕа киһи аймах ортотугар ситиһиллэр саамай үрдүкү ситиһиини ситиспит күннэринэн адьас таҥараны өрө тутар курдук тутан туран телефонунан эҕэрдэлээтим. Сөп ээ.
Олимпиец призердары, чемпионнары былыр таҥаралар олорор Олимп хайатыгар олохсуйар, таҥараны кытары тыыннаахтарыгар кэпсэтэр, өллөхтөрүнэ таҥараны кытары бииргэ аһыыр, сүбэлэһэр бииргэ сылдьар дьонунан сыаналыыллара. Ол аата Олимпиада кыайыылаахтарын таҥараны кытары тэҥник сыаналыыллар. Олимпийскай оонньуулар кэмигэр улуу учуонайдар, суруйааччылар, муусукааннар мустан сүбэлэһэн кэпсэтэн Олимпийскай оонньуулары ыытыы чиэстээһинигэр, уруйугар-айхалыгар сылдьан кытталлара. Анал бочуоттаах миэстэлэргэ олорон Олимпийскай оонньуулары көрөллөрө. Буола турар хайдахтаах да улахан, хааннаах сэриилэр тохтотуллаллар.
Дьон дьоҥҥо киһи аймахха үтүөнү-кэрэни, дьолу-соргуну эрэ саныыр сибэтиэй күнүнэн буолаллара.
Мин итини санаан өрөгөйдөөн иһэр санаабын биһирээбиттии таксии түннүгүнэн аар-силик сайыҥҥы айылҕам ситэн-хотон, кийиит кыыстыы киэргэнэн аарыма тиит мастар лабааларынан эҕэрдэлээн сапсыйар курдуктар. Үрдүбэр үрүҥ күнүм ып-ырааһынан көрөн, мичийэр, үөрэ-көтө бар дьонун, сахалары саха уолаттара орто дойдуга саамай улуу ситиһиини ситиспит күнүнэн эҕэрдэлииргэ дылы.
Сотору Туймаада хочотун өҥөйөөппүн дьоллоох Дьокуускай куоратым үрдүк мэҥэ таас дьиэлэрэ эбии сырдаан, күндээрэн, киэркэйэн көһүннэ. Үс уолан бухатыыр уолаттарын сүдү ситиһиитинэн уруйдуурдуу олох үлэ-хамнас тыаһынан Дьокуускайым тиҥинии-таҥыныы турда. Барыта кэрэ, барыта үчүгиий-үчүгэй. Мин дууһам ыллыыр.
1964 сыллаахха Дмитрий Коркин Токиотааҕы Олимпийскай Оонньууларга сылдьан баран: ”Сахалар даҕаны Олимпийскай оонньууларга кыттыахпытын сөп. Альберт Захаров, Алквиад Иванов, Петр Алексеев, Петр Попов тустар таһымнарынан Олимпийскай оонньууларга миэстэлэһиэхтэрин сөп эбит,” — диэн кэлбитэ. Итинник санаанан кынаттанан Чурапчы интернат оскуолатыгар оскуола оҕолорун кытары үлэлээбитэ үтүмэннээх үтүө түмүгү биэрбитэ.
1972 сыл Дмитрий Петрович иитиллээчитэ Мюнхеннааҕы Олимпиадаҕа Роман Дмитриев бастааһына уһук хотугу дьоҥҥо, сахаҕа ураты үөрүүлээх өрөгөйдөөх сонун, бырааһынньыгынан буолбута. Саха норуота бу кыайыы суолтатын үрдүктүк тутан улаханнык үөрбүтэ-көппүтэ. Аны Роман Дмитриев тэлбит суолунан батыһыннаран кэлэр Олимпийскай оонньууларга…
1976 сыллаахха от ыйын 31 күнүгэр бу күн сахаҕа ураты үөрүүлээх, үйэлэргэ умнуллубат үрдүк өрөгөй күн буолбута.
Бу күн улуу тренер Дмитрий Петрович Коркин уонна кини үөрэнээччилэрэ Роман Дмитриев, Павел Пинигин, Александр Иванов Монреаллааҕы Олимпиада кыайыылаахтара буолан саха омукка умнуллубат сүдү үөрүүлээх күнү бэлэхтээбиттэрэ. ССРС үтүөлээх тренерэ Д.П.Коркин аан дойдуга бастыҥ оскуолалаах тренер быһыытынан, аата планета үрдүнэн дьоһуннук дуораһыйбыта. Онон муҥ саатар столицабытыгар бу күнү хайаан да бэлиэтээтэхтэрэ диэн саҥата суох киин куораппыт бары болуоссаттарын Кыайыы болуоссатыттан саҕалаан Доҕордоһуу болуоссатыгар тиийэ кэрийэн Туймаада стадионунан туос сатыы хааман түмүктээтим.
Кубус кураанах…
Ол өрөгөйдөөх кэми санатар саатар биир эмэ былакааты булан көрбөтүм. Саха норуотугар бу улуу күнү санатар ханнык да тэрээһин суох эбит. Ол аайы дууһам улам-улам кураанахсыйан тубарсыйан истэ. Арай Намтан киирэрбэр бирээмэ өрө күүрүүлээх үөрүү, ол үтүө кэмнэри санаан хайдахтаах курдук өрөгөйдөөн киирбит оҕонньор санаам уота-күөһэ умуллан, тоҕо эрэ олус тубарсыйан, хомойон киирэн бардым.
Олимпиецтар чиэстэригэр тутуллубут, Олимпийскай чемпиоммут Павел Пинигин үлэлиир “Триумф” спортзалга сылдьыахтаах баҕа санаам хомолто санааҕа куустаран симэлийэн сүтэн хаалла. “Туймаада” стадионтан бэрт нэһиилэ атахпын соһон Киров уулуссанан киин уулусса диэки тахсан иһэн бу өҥүрүк куйааска ибили тиритэн Абакаядалаах Дежнев пааматынньыгын таһыгар ыскамыайкаҕа, ибили сынньыллыбыт киһилии “лах”-гына олоро түстүм.
Арай ол олордохпуна бэрт өрдөөҕүттэн билэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө киһи быһыытынан биллэр биир ытык киһи ааһан иһэн миэхэ тиийэн кэллэ. Сахалыы сиэринэн дорооболостубут, арааһы кэпсэттибит. Онтон киһим: «Бээрэ эрэ, эһиги тускутунан мээрийэҕэ бу “людоед” аатынан уулуссаны уларытан Олимпиецтар проспектара диэн ааттатыахтарын баҕараллар диэн бэртээхэй сурах куоракка тарҕаммыта. Дьон-сэргэ ону бэркэ сэҥээрбитэ. Ол туруорсуугут ханна тиийдэ?” — диэн ыйытта.
Эбиитин Поярков киһи этин сиирин өссө эдэр кыыс, дьахтар этин дэлэкэтиэс курдук ордорорун туһунан телевизорга истибитин, архыып докуменнарыгар аахпытын кэпсээн бэйэм да хомойон сүөм түһэн олорор оҕонньору олох да аймаан кэбистэ. Санаам табыллыбакка төрүкү сэниэтэ суох олорбут киһи, буруйдаах киһилии: “Билбэтим ээ. Бу быыбар тугу көрдөрөр? Кытаатан туруорсуҥ, биһиэхэ холбоһуҥ. Оччоҕо баҕар кыайыахпыт. Оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр саха киһитин үтүө аатын үрдүктүк тутар туох эмэ үтүө өйдөбүлү хаалларыа этибит. Ити сахалар барыбыт кыһалбыт” — диэхтээтим.
Тоҕо эбитэ буолла уонна бэйэбин бэйэм аһына санаатым. Хата ону киһим: “Дьиҥэр бу уулусса аата Олимпиецтар проспектарыгар уларыйара буоллар сахалар төһө да аҕыйах буолларбыт, биһиги көлүөнэ култуурабыт таһыма үрдүгүн, өйбүт-санаабыт сайдыыта улаханын кэнэҕэс кэлэр көлүөнэҕэ кэрэһэлиэ эбиппит. Үрдүкү салалтабыт маны таба өйдүүрэ буоллар бэрт да буолуо этэ” — диэтэ.
Мин улаханнык санааҕа ылларан бырабааллаан мунчааран олорорбун кини хантан билээхтиэй? Сотору итинник үөрэ-көтө, кэпсээн-ипсээн, талбытынан туойан, ыһан-тоҕон баран ойон туран куорат киинин диэки ааһа турда.
Бу саас арай дьон интернет спортивнай сайтарыгар Олимпиец Георгий Балакшин спорт министринэн анаммыт сураҕын, спорт фанаттара бэркэ үөрэн-көтөн уруйдаабыттарын санаатым. Арааһа ол да иһин Олимпиец министрдэммиччэ бу күн хайаан да бэлиэтэниэхтээх, диэн булгуччу санаатаҕым. Иккис курдук Олимпийскай оонньуулар кэмнэригэр бэл буола турар улахан сэриилэр кытары тохтотулларын санаатахха Олимпийскай оонньуулар улуу судаарыстыбаларга суолтата аһара үрдүгүн, кинилэр Олимпийскай оонньуулар кыайыылаахтарын таҥараҕа тэҥнииллэрин даҕаны санаан итинник түмүккэ кэллэҕим. Онтон биһиги сахалар барахсаттар Олимпиецтарбытыгар сыһыаммыт хайдаҕый?
Талбыппытынан үөҕэбит. Сэттэлии сыл үлэтэ суох сырытыннарабыт. Спортивнай үлэҕэ аанньа ахтыбат туоратар дьоммут Олимпиецтарбыт. Ити курдук орто дойду улууларынан ааттаммыт бастыҥ дьоммутун көҥүл тэпсэр дьэ дьиҥнээх сахалар буоллахпыт. Бу аата хайдаҕый? Дьиҥэр Олимпийскай идеаллары, Олимпийскай хартияны билиммэт, Олимпиецтары өрө туппат, норуот муспут харчытынан үгүөрү хамнастаммыт спортивнай салайааччылары муус ураҕаһынан спортивнай үлэттэн үүртэлиир наада.
Олимпийскай кыайыылары билиммэт буоллахтарына биһиги сиэннэрбитин, оҕолорбутун туохха иитэллэрий? Спордунан дьарыктаныҥ, спорт доруобуйаҕа эрэ буолбакка киһи күннээҕи олоҕор үрдүкү кыайыыларга угуйарын, норуоттар икки ардыларыгар үрдүк таһымнаах доҕордуу сыһыаны тэрийэрин бу дьон сатаан ыччаппытын, оҕолорбутун иитиигэ таба туһаналларын хайдах итэҕэйэбит?
Тоҕо эрэ фашисткай Германияны кыайыы күнүн 9-ус маайы сыл аайы бэлиэтиибит. Биэрибэй маай, бүтүн аан дойдутааҕы дьахталлар күннэрэ, тутааччылар, геологтар, промышленность үлэһиттэрин күннэрэ итинник аата ахсаана суох элбэх араас ааттаах бырааһынньыктары була сатыы-сатыы сылын аайы бэлиэтиибит.
Холобура, былыр окко киириигэ бэлэмнэнэр ыһыах ыһар бырааһынньыкпыт уһун сайыны быһа ыкса күһүҥҥэ диэри ыытыллар дьикти үйэтигэр үктэннибит. Салаа оту быһа охсор, оттооһун, мастааһын, кыстыкка бэлэмнэнии, сүөһүнү аһы иитии туһунан бу кэм устата биир да тылы ким да быктарбат. Ыһыахтыыбыт диэн бырааһынньыктыыбыт, үрдэ суох аан дойдуга аатырдыбыт дии-дии үҥкүүлүүбүт, ыллыыбыт, оһуокайдыыбыт, хомустуубут, күрэхтэһэбит, сахалыы таҥнабыт. Кырдьыга билиҥҥи ыһыах ис хоһоонуттан киһи тугу да өйдөөбөт.
Аны спорт министрэ, Олимпиец Георгий Балакшиҥҥа сырыттым. Олимпиец хайаан да саха сириттэн Олимпиецтары иитиигэ адьас улахан интэриэстээх буолуо дии санаабытым. Эмиэ өрө көтөҕүллэн Олимпийскай үрдэлгэ хайдах тахсар кыһыл көмүс ыллык туһунан кэпсэтэр санаалаах. Киһим миигин өйдүү да сатаабата. Эргиччи аккаас. Харчы суох диэн хас саҥардаҕым аайы кэлиилии кэбэ олордо.
Мин саха кэрэ куоларын иитэргэ, дьахтар спордун Олимпийскай чыпчаалга таһаарарга художественнай гимнастика туһатын. Виолетта Иванова кыргыттары бэлэмнии-бэлэмнии Москваҕа Россия художественнай гимнастикаҕа Олимпийскай эрэллэрин оскуолатыгар ыыта да олордоҕуна кэлэр Олимпиада кэнниттэн, кэлэр Олимпийскай Онньууларга Олимпийскай чемпионнанабыт, кырата призерданыахпыт. Бу оскуола Олимпийскай оонньууларга алта Олимпиада тухары кыайыылаах. Өссө да кэлэр Олимпиадаларга кыайталыыра чуолкай. Олус күүстээх бэлэмнээх оскуола. Онно барбыт оҕолор төрөппүттэригэр көмөлөһүөххэ диэбиппин таах тыал тыаһын курдук истибитэ. Оччоҕо кыргыттар былаһын тухары Саха сирин чиэһин көмүскүө этилэр. Ити кыргыттар саамай кырата Европа, Азия, Аан дойду чемпионатын ылар кэскиллээхтэр. Онон дьиҥнээхтик чахчы кыаллар өттүгэр быһаччы болҕомтону ууруохха,– диэбитим. Ону таһынан биллэн турар стандатка эппиэттиир спортзалы художественнай гимнастикаҕа биэрэр наадатын, саха дьахтарыгар сүгүрүйүү да бэлиэтигэр спорт бу Олимпийскай көрүҥүн норуот ортотугар дэлэтэргэ эттим.
Хата ол оннугар инникитин төрүөхтээх-ууһуохтаах кэрэчээнэ куоларбытын мас тардыһыннаран, боксалаһыннаран, туһуннаран, охсуһуннара оонньоон сордотолоон эрэбит. Аны өссө атын сирдэртэн Олимпиецтары иитэбит диэн элбэх харчыны төлөөн туран легионердары наймылаһан оччуоту сабынабыт. Ити кэриэтин Москваҕа Ирина Винергэ үөрэнэ барар дьиҥнээх бэйэбит төрөппүт оҕолорбутугар үгүөрүтүк көмөлөспүт киһи быдан ордук буолуохтааҕа.
Мэлиссээй !!!
Хайдах кэбиниэккэ киирбиппиний да, ол курдук кубус кураанах тахсыбытым.
1970-ус сыллар эргин Бронислав Бернардович Кон диэн ЯАССР спордун кэмитиэтин салайар спортивнай лиидэрдээх этибит. Ол киһи Олимпиецтарбытын дьэ чахчы өрө тутара. Саха сирэ Олимпиецтардааҕынан улаханнык киэн туттара. Билиҥҥи курдук атын республикалартан Олимпийскай чемпионнары баһаам элбэх харчыга наймылаһан аҕалан күүлэйдэппэт уонна атын республика дьонунан: ”Биһиги Олимпиецтары ииттибит” диэн сымыйанан оччуоттаабат, улуутумсуйбат, өйдөөҕүмсүйбэт этэ. Төттөрүтүн атын сиртэн кэлбит спортивнай үлэһиттэри кытары көрсүһүүгэ өйүн өйдөөх, тииҥ мэйии бэйэтин Олимпиецтарынан киэн туттан уоттаах-күөстээх тыллары этэн тыла суох ыыталыыра. Биллэн туран Олимпиецтарбытыгар сыһыана эмиэ эҥкилэ суох үчүгэйэ. Ол да иһин саха норуота тустуу спордун туох да олустук киэн туттан өрө тутара. Холобура, билигин кини баара эбитэ буоллар төгүрүк сылга биирдэ бу үс Олимпиецпыт ситиһиилэрин бэлиэтиир дьоро күнү туруорсан бука анал күнү оҥотторбут буолуо этэ.
Ыстатыйа суруйбучча бар дьоммуттан көрдөһүөм этэ. Саха дьоно оҕолорбутун, кэлэр кэнчээри ыччаттарбытын үрдүккэ-кэрэҕэ Олимпийскай идеалларга иитэр инниттэн:
1. Бу үс саха орто дойдуга өрөгөйдөөбүт үөрүүлээх күнүн Саха Республикатын Судаарыстыбаннай мунньаҕынан сокуон оҥотторон Монреаллааҕы Олимпиада кыайыылаахтарыгар сылын аайы от ыйын 31 күнүн бэлиэтиир дьаһалы ылларыаҕыҥ.
2. Онно холбуу Поярков уулуссаттан салгыы Ойуунускай уулуссаҕа Муус хайа иннинээҕи ырааһыйаҕа ССРС үтүөлээх тренерэ Д.П.Коркиҥҥа уонна кини үөрэнээччилэригэр Монреаллааҕы олимпиада геройдарыгар: Р.М.Дмитриевка, П.П.Пинигиҥҥэ, А.Н.Ивановка анаан улахан пааматынньык тутан Олимпийскай сквер оҥоруохха. Олимпиец Георгий Балакшинтан саҕалаан Олимпийскай оонньууларга кыттыбыт дьоммутугар анал өйдөбүнньүгү оҥоруохха.
Ил Түмэн итинник уурааҕы ылыннаҕана саха киһитин билиҥҥи көлүөнэ дьонун өйүн-санаатын, култууратын таһыма үрдүгүн чахчы кэрэһэлиир дьаһалы ылыныа этэ. СВФУ мантан олох чугас. Саха сирин норуоттарын эдэр ыччата спортивнай үтүө үгэстэргэ уһулларыгар кэрэ бэлиэ миэстэ. Студеннарга анаан от ыйын 31 күнүгэр спортивнай миитиннэри, тэрээһиннэри ыытыахха. Дьэ, бу буолуо этэ үтүө традиция кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар салгыы Олимпийскай хартияҕа сүгүрүйүү салҕаныыта.
3. Киин куораппытыгар Дьокуускайга Поярков уулуссаны уларытан Олимпиецтар проспектара оҥорорго уураах ылынан мээрийэҕэ сорудах биэрдэҕинэ өссө улуу дьыаланы саха норуотун туһугар оҥоруо, саха билиҥҥи көлүөнэ дьонун туһунан кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар үтүө өйдөбүлү хаалларыа этэ.
4. Бу миэстэни Саха сирин өркөн өйдөөхтөрүгэр, чахчы да улуу дьоммутугар Академиктарга аныырга кэпсэтии бара турар. Бу саамай сөп. Ол эрээри академиктарбыт бу аан дойдуга биир саамай аҕыйах ахсааннаах Саха норуода орто дойдуга ситиспит уһулуччулаах ситиһиитин үрдүктүк сыаналаан кэлэр көлүөнэни үрдүккэ кэрэҕэ иитэр суолтатын өйдөөн Ил Түмэммит итинник уурааҕы ылыннаҕына патриоттаан даҕаны өйүөхтэрэ диэн бигэтик эрэнэбин.