Саха сирин олохтоохторо кимиттэн тутулуга суох, тыа сиригэр тыа хаһаайыстыбатын үлэтэ бүтэр уһукка кэлбитин бука бары эппитинэн-хааммытынан билэ, көрө-истэ сылдьабыт. Арай ону тыа хаһаайыстыбатын уонна ас үөл политикатын министерствота, Саха республикатын экономикаҕа министерствота уонна үрдүкү муҥур салалтабыт билиниэхтэрин баҕарбаттар. Ол да иһин маннык күүскэ эстии суолунан тохтоло суох 25 сыл таҥнары түһэбит. Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбата туһунан салаа быһыытынан эстэн эрэр. Ол түмүгэр салалтабыт стат оччуокка сымыйалыырын курдук дэриэбинэлэргэ 15 бырыһыан үлэтэ суохтар онтон атыттар туох да наһаа үчүгэйдик олороллор үһү. Оттон дьиҥ-дьиҥэр хайдаҕый, мин дэриэбинэҕэ сүөһү үлэтэ эстибитин түмүгэр кырата 55-65 бырыһыана үлэтэ суох халтай хаамар, диэтэхпинэ олох сыыстарбаппын.
Сибилигин дэриэбинэҕэ хамыыһыйа тэрийэн баран ыаллары кэрийэн хас биирдии киһи социальнай балаһыанньатын суруйбут киһи ити мин этэр хартыынам тахсан кэлиэн сөп. Бу баар дии тыа хаһаайыстыбата эһиннэ да саха эстэр дииллэрэ. Дэриэбинэҕэ эр киһи оруола олох түстэ. Бүтсүөккэ үлэлиир дьахталлар үлэтэ суох эрдэрин тэпсэн кэбистилэр. Ол түмүгэр ыал олоҕо айгыраата. Арахсыы да элбээтэ. Онтон дьол көрдөөн куоракка киирбит дэриэбинэ сахаларын автовогзалга, ырыынактарга көрөбүт. Ити биһиги аймахтарбыт, ким эрэ тапталлаах оҕолоро, кэргэттэрэ киһи эрэ этэ тардыах дьүһүн-бодо буолан уон солкуобай туһугар ытыстарын тоһуйа сылдьаахтыыллар. Бу олоччу саха норуота дьиҥнээхтик эстэн-быстаран эрэрин көрдөрөр. Мантан улаханнык сэрэниэххэ, күүстээх үптээх программа оҥорон төрүт омугу быыһыыр үлэни ыытар наада буолла. Дэриэбинэҕэ бүтсүөт үлэһиттэрэ, аҕыйах таксист, атыыһыт эрэ харчы дьүһүнэ хайдаҕын билэр.
Оттон Ил дархаммыт тыаҕа олох тубуста, барыта үчүгэй, наһаа үчүгэй орто хамнас 55 000 солкуобай буолла дии-дии бэл РФ президенигэр тиийэ сымыйанан оччуоттуур. Егор Афанасьевич мин тэрийэр хамыыһыйам састаабыгар бэйэҥ хайаан да киир уонна киминэн да кигиллибэтэх, чиэһинэй норуоттарын туһугар дьиҥнээхтик ыалдьар дьону түмэн тыаҕа тахсан биир эмэ дэриэбинэ ыалларын кими да матарбакка олоччу кэрийиэх. Олох сиргэнимэ. Үлэҥ түмүгүн кыбыстыбакка көр. ССРС саҕана тыа сиригэр тыа хаһаайыстыбатынан 62 100 киһи дьарыктанара. Билигин 27 тыһыынча киһи дьарыктанар диигит. Ол эрээри 12 000 киһи дьарыктанара дуу, суоҕа дуу?
Кутталларыттан бүк түһэн саҥата суох олорор тыа дьоно бэйэҕит сыаналаан көрүҥ. Мин этэрим төһө сөбүн, сыыһатын.
Егор Афанасьевич эн тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар наһаа кыһаллан арай иккилии сыл буола-буола үлэлэрин саҥа билсэн эрэр министрдэри уларытыынан дьарыктанныҥ. Дьиҥэр үлэни хайдах тэрийэри тыа үлэһит дьоно бэйэлэрэ билэллэр. Кинилэри кытары хойуутук көрсөн тылларын ылынан үлэлээбитиҥ эбитэ буоллар хаалыыттан былыр үйэ тахсыбыт буолуо этибит. Эн олох, үлэ-хамнас көҥүл ырыынакка киирбитин билбэккэ да, өйдөөбөккө даҕаны олороҕун. Билэр инигин быһаччы дьарыктана сылдьар киһи РФ тыатын хаһаайыстыбатын сайыннарыы сокуонугар 7-ис статьяҕа этиллэр. Төрүт олохтоох омук олоҕун укулаатынан оҥорор салааҕа көмө хайаан да оҥоһуллуохтаах. Бу В.В.Путин бэйэтинэн илии баттаабыт Арассыыйа сокуона эбээт. Ити сокуоҥҥа олоҕуран эн бар дьоҥҥор, быыбардааччыларгар оҥорбут көмөҥ ханна баарый?
Эһиги, ол үйэ чиэппэрин тухары уларыйбатах дьону билигин кэлэн өйдөрө аһыллыа, сүрэхтэрэ тэбиэ, дии саныыр буоллаххытына, улаханнык сыыстараҕыт. Саҥа сокуон дии дии өйгүтүн-санааҕытын буккуйуохтара. Араас киһи өйдөөбөт балаһыанньаларын оҥоруохтара, харчыны ыскайдыыр суолларын тобулуохтара. Онтон туох даҕаны өрө көбөн тупсан кэлиэ суоҕа.
Куһаҕаны эрэ, төттөрүнү куолулуур диэххит. Биһиэхэ барыта оннук төттөрү буолбутун кэннэ баары баарынан этиэххэ наада. Аныаха диэри наар хайҕаһа-хайҕаһа, арбаһа-арбаһа кэллибит. Түмүкпүт ханнаный?
Этэргэ диэри, элбэҕи эппэккэ, биир суолга тохтуубун.
Үүт туттарыыта, диэн тыа сиригэр олорор сүөһүлээх дьон барыларын интэриэһин таарыйар тыын боппуруос. Сүөһү-ас элбээһинэ, онно сыһыаннаах тыа хаһаайыстыбатын бары салааларын сайдыылара, нэһилиэнньэ дохуотун үрдээһинин олоҕун-дьаһаҕын уйгутун тупсуута, кэлэр кэскилбит оҕолорбут доруобуйалара, ыччат дьон туруктаах олохтонуута барыта үүтү кытта сибээстээх. Судургутук эттэххэ норуокка биллэр, сүөһү, сылгы, таба баарын тухары омук баар буолуо, суох буоллаҕына омук сүтэр симэлийэр, эстэр, диэн быһаччы өйдүүбүн. Бары да оннук саныырбыт буолуо.
Итинник сүдү суолталаах боппуруоска саҥа сокуоммут балаһыанньатыгар тирэҕирэн ааҕан-суоттаан туттарыллар үүт сыанатын быспыттар. Онтукабыт биир лиитэрэ үүппүт сыаната субсидиялыын таймалыын 45 солкуобай буолар, диэн үөртүлэр. Онтон долларбыт курса төһө буолла? Тыа киһитигэр инфляция эрэ май хаһан да учуоттаммат. Эмиэ албыннаттыбыт. Маны билигин баар улахан специалистар, учуонайдар кыттыһан, оҥорбуттар. Төһө компетентнайдарын билбит суох, барытын учуоттаан, ааҕан-суоттаан таһаарбыт себостоимостарыгар олохсуйбут, сыана диэтилэр. Итинтэн ордук мээнэ үрдэттэххэ кэнэҕэс өссө охсуулаах буолуон сөп курдук өйдөбүл биэрдилэр.
Тыа дьоно барахсаттар, үлэттэн систэрэ көммөт, судургу көнө муҥнаахтар инфляция, диэни өйдөөбөккө, тула сыана ыарааһынын аахсыбакка, Үүт сыаната уруккуттан кырдьык үрдээтэ, салатабыт дьэ өйдөөтө, биһиги диэки сирэйинэн хайыста, диэн үөрэ-көтө үлүмнэһэн эрэллэр. Сыананы балачча үрдэттибит, үлэ-хамнас сэргэхсийэр, күөстүү оргуйар балаһыанньатын оҥордубут, диэх курдук тойотторбут астыммыт саҥалара иһиллитэлиир буолла. Ол гынан баран, бу сыананан сүөһү ахсаанын эбиллиитин, оҥорон таһаарыы улаатыытын ситиһиэхпит, диэн мин эмиэ итэҕэйбэппин.
Эбиллиэхтээҕэр, улаатыахтааҕар төттөрү түһүү, эстии суолунан айан эмиэ саҕаланыа. Өссө төгүл этэбин мин төттөрүнү төлкөлүүр баҕата да, санаата да суох киһибин. Биһиги да кэккэбитигэр урукку өттүгэр ааҕар-суоттуур үлэни баһылаабыт специалистар да, учуонайдар да элбэхтэр, төһө да билигин туора тутуллубуттарын иннигэр. Кинилэр суоттааһыннарынан ТХМ бигэргэппит сыаналара үүтү ыаһыҥҥа оҥорор ороскуоппут аҥаарын эрэ курдугу толуйар. Ол аата сүөһү иитиитин сайдар, тэнийэр кэскиллээх оҥорор сыалы-соругу туруорунар буоллахпытына үүт сыаната 150 солкуобайтан итэҕэһэ суох буолуохтаах. Онтон биһиги дьоммут 45 солкуобайынан түөстэрин тоҥсуйбуттара ыраатта. Баҕар бу кыах баарынан быстах быһаарыы да буоллун. Аны ол бэйэлээхтэригэр киһи мээлэ биллибэт да курдук гына араас эбии балаһыанньалары киллэрэллэр, мэһэйдэри үөскэтэллэр.
Чэ баҕар быһа да соҕус аахпыт буоллунар. Үүппүт ороскуота 45 солкуобайдарыгар ханан да баппата көстөн турар. Эмиэ инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан, тииммэт, түгэммэт үлэ туох кэскиллээх буолуоҕай? Кимиэхэ да көрдөрбөккө, иһитиннэрбэккэ, кистии-саба аахпыттара дуу, суоҕа дуу? Уонна син биир үөһээ халлаан диэки көрөн баран баччаттан ордуо суохтаах, диэбит улахан салайааччы дьаһалыгар олоҕурдахтара. Ол өтө көстө сылдьар. Үүккэ биһиги стратегическай былаан сыана быһыытын оҥордубут. Ол инфляция хаамыытынан улаатан иһиэхтээх.Ону бу ыстатыйаҕа билиһиннэриэм.
Көҥүл ырыынакка биир көмүс быраабыла баар. Ырыынак экономиката себостоимость сайдар точкатыттан үөһэ турар эрэ буоллаҕына сайдар. Онтон эйиэнэ ол сайдыы точкатыттан судаарыстыбаннай поддержкаҥ икки-үс бүк аллараа сылдьар. Салалтаҥ истиилэ, сокуона ССРС саҕанааҕы үөһэттэн дьаһайар хамаандалыыр ситимэ уларыйа илик. Сокуон оҥордум диэн арбанаҕын онтуҥ эмиэ ис хоһооно олоччу урукку систиэмэ. Көҥүл ырыынак сыта да суох. Бэйэни салайыныы туһунан кубус кураанах эн эрэ тылгар баар. Дьиҥэр дьон норуот олоҕун, үлэни-хамнаһы тэҥнээн биэрэр туһугар эн үлэлии олорор дуоһунаһыҥ дьарыктаныахтаах. Эн төрүт олохтоохтор конституционнай бырааптарын араҥаччылыыр аналлааххын. Ол инниттэн уһук хотугу дойду усулуобуйатыгар үлэлиир тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоҥҥо судаарыстыба көмөтүн дотацияны, субсидияны сайдыыга тахсар гына оҥорууну ааҕан-суоттаан оҥорор эн тус бэйэҥ үлэҥ ирдэбилэ. Ол баччааҥҥа диэри ырааҕынан кыаллыбакка турар.
Ааспыт «Кыым» хаһыакка суруналыыс В.Степанов Роман Кононович, диэн Горнай Атамай баһылыга интервью биэрбитин аахтым. Роман Кононович этэр «уонтан тахса сыл баһылыктаатым». Чааһынай дьоҥҥо бэйэ переработкатын тэрийэ сатаатым. Дьиҥэр наһаа үчүгэй буолуо эбит. Ону баара СР тыа хаһаайыстыбатын сокуонугар өйөнөр едиинэй заготовитель бу дьыаланы сатаан тэриллибэт гына хам баттаан олорор, — диэн саамай сөпкө бэлиэтээтэ. Бу туһунан тыа хаһаайыстыбатын сокуона оҥоһулларыгар да, эрдэ даҕаны мунньахтарга, түмсүүлэргэ биһиги элбэхтэ этэ сатаатыбыт чиновниктарбыт таас дьүлэй курдуктар.
Ол оннугар бэйэлэрэ да иирэ байан олорор промышленность дьонун, олигархтарга бэрт буола сатаан, ньылаҥнаан нолуоктан босхолуугун. Ол харчыгын дьонуҥ бириэмийэ оҥостубут сурахтара иһиллэр. Авиацияҕа дотация, субсидия бөҕөтүн харыстаабакка оҥороҕун. Ол оннугар төрүт олохтоох дьон туттар бүтсүөттэрин оҥорор тэрилтэлэри олоччу батардыҥ, босхону үрдүнэн атыылаатыҥ. Кэлэр кэнчээри ыччаппытын дириҥ иэс дьааматыгар тимиртиҥ. Күн бүгүн бүтсүөппүтүн 46 миллиард дириҥ иэс дьааматыгар түһэрдиҥ. Хас биирдии киһи кирэдьитинэй иэһэ СР-ар 123 миллиард буолла. Бу аата хайдаҕый эбэтэр эн төрүт олохтоох дьону собус-соруйан эһэр ньыманы тутуһаҕын дуу?
Куоратынан, тыанан төһөлөөх элбэх тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы туһунан түүннэри-күнүстэри толкуйдуохтаах, сөптөөх быһаарыылары, дьаһаллары ылыахтаах, сүүрүөхтээх-көтүөхтээх, тэрийиэхтээх бүтсүөттэн сүүһүнэн тыһыынча хамнастаах специалистарбыт дэнэр чиновниктардаахпыт. “Ис дууһаларыттан ыалдьар», депутаттардаахпыт, улахан тос курдук дуоһунастаах тойоттордоохпут. Олорбут олоччу үөһээттэн муҥур тойон тугу этэрин кэтииллэр ол туохха тириэртэ? Бу кэнниттэн мин биир дойдулаахпын олох муҥур дуоһунастаах Егор Афанасьевиһы хайдах өйүүр, арбыыр кыахтанабын? Куруук саныыбын Егор Афанасьевич эн бар дьоҥҥун уолуппут үрдүк хамнаскын уонна ити туохха да туһата суох үрдүк хамнастаах “тош”, курдук тойон дьонуҥ хамнастарын хамыйан ылан үлэлиир дьоҥҥо субсидия быһыытынан биэрбит киһи даа, диибин. Төһө эрэ элбэх үлэ күөстүү оргуйуо эбитэ буолла?
Кэлин икки-үс сылы быһа тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар саҥа сокуон оҥоробут диэн дьэ үчүгэй буолабыт, тупсабыт, оҥоробут, диэн дирбиэн-дарбаан бөҕөнү түһэрдилэр. Мин хара бастакыттан итэҕэйбэтэҕим. Е.А.Борисов үлэни-хамнаһы сайыннарар кыахтаах сокуону оҥотторуо диэни. Билигин да итэҕэйбэппин. Егор Афанасьевиһы билэрим бэрт буоллаҕа. Егор Афанасьевич бу уһун сыллар тухары үлэһит дьону төһөлөөх албыннаан, харахтарын баайан кэлбиттэрин. Барытын бэйэм эппинэн-хааммынан үлэлиир үлэбинэн, олохпунан билэ сырыттаҕым. Бу кимиэхэ анаммыт сокуонуй? Бу чиновниктарга анаммыт сокуон. Үлэ киһитигэр анамматах. Дьиҥинэн үлэлиир киһиэхэ сөптөөх үлэ сокуоннара РФ ФС ылыллан аххан бэлэм баар. Ону туормастыыр, мэһэйдэһэр туормас буолар харгыстар биһиэхэ суохтар. РФ ФС олохтоох балаһыанньаҕа сөп түбэһиннэрэн туолуутун хааччыйар мехпнизмнары оҥор да бүтэр. Ону тэрийиэхтээх оҥоруохтаах, салайыахтаах биһиги салалтабыт ыытар үлэтин таһымыгар сытар. Үйэ чиэппэрин тухары ону өйдөөбөтөх дьон бу түүн уларыйан сарсын өйдөөн, тупсан сүрэхтэрэ-быардара тэбиэ, диир дьон улаханнык сыыстараҕыт.
Тоҕо бүтсүөт үбүн биир глава эрэ дьаһайыахтааҕый? Көҥдөй депутаттар туһалара суох.
Арыычча бэйэтин норуотун туһугар дьиҥнээхтик кыһаллар, норуот кэлэр кэскилин иннигэр ыалдьар салалта хайдах да маннык быһыыланыа суохтаах. Эмиэ көрүнньүк үлэ-хамнас, олох-дьаһах салҕанан барар буолла уонна көрүнньүк салалта баарын тухары эстии оборчотугар төбөбүт оройунан таҥнары түһэн бара туруоҕа. Бу кэмнэр усталарыгар төһөлөөх элбэх тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар араас суол этиилэр, санаалар этилиннилэр, туруорсуулар буоллулар. Республика араас муннуктарыттан санааларын тиэрдээччилэр, этии киллэрээччилэр, элбэх ыстатыйалары суруйаллар, тылларын-өстөрүн тиэрдэллэр. Ол тухары, биирдэ эмэтэ, арааһата туох эрэ олохтооҕу этэллэр быһыылаах, диэн салалтабыт куойатыгар-маҥкытыгар оҕустаран да көрбөтө. Бэккэлээтэҕинэ табыллыбат, сатаммат өттүн этэ-этэ, төттөрүтүн туруорсааччылар. Мөлтөхтөрүн, куһаҕаннарын ыйа-ыйа, сорохторун сойуолаһан да туран урукку ССРС систиэмэтинэн салайтаран, хайдах айаннаабыттарын курдук кур бэйэлэрэ кубулуйбакка баран иһэллэр. Ама бу этиилээх, идеялаах дьону тоҕо ытыктабыллаахтык сыһыаннаһан ыҥыран ылан тустаах кэпсэтии тоҕо суоҕуй? “Чванство” — диэн бу буоллаҕа буолуо.
Ил Дархаммыт саха омуга сүрэҕэ суоххут, наар бэлэмҥэ бэккит,—диир. Тоҕо маннык таҥнары түһүү таҕыста уонна салҕанан бара турарый? Киһи өйүгэр түһэр гына дьон иннигэр тахсан быһааран биэрэллэрин саарбахтыыбын. Көрбүт да, сэрэйбит да биир. Буруйдаахтар этэллэрин курдук тыа үлэһит дьоно биһиги бэйэбит буолуохпут. Онтон ордук тугу да булан этиэхтэрэ суоҕа. Ити курдук биһигини сэнииллэр. Туохха да уурбаттар. Тоҕо оннугуй? Мин санаабар маннык бөрүкүтэ суох сыһыан олохтонуутугар тыа сирин дьоно биһиги бэйэбит буруйдаахпыт. Хайдах да буоллун барытыгар сөбүлэһэн ньимиликээн буолан олоробут. Сөпсөспөппүтүн, ылыммаппытын сатаан тириэрдибэппит.
Тойотторбут туох диэбиттэрин биир биэс тыла суох тук курдук толоро сатыыбыт. Кимиэхэ, туохха үп-харчы тиксэрин быһаарбаттарын таһынан кимҥэ, туохха быыбардыырбытын быһаарааччылар эмиэ кинилэр. Жириновскайдаах, Зюганов этэллэринэн уоруйахтар уонна сүүлүктэр партияларын өрө тутан быыбардарга куоластаан кыайан-хотон уруйданабыт, айхалланабыт. Салалтабыт ол аайы норуоту кытары аахсара аҕыйаан, сэниирэ улаатан биһиги саҥабытын истэ-билэ сатаабат, сапсыйан кэбиһэр, бэйэтин туһугар туһалааҕы, чэпчэтиини дьаһанар. Бу дьонун хамнастара тыа хаһаайыстыбатын курдук сыралаах үлэҕэ күнүстэри түүннэри ыалдьар уоппуска ылар бырааба суох үлэлиир дьонтон 10-20 төгүл үрдүк. Ол иһин сылаас, сымнаҕас олбохторун харыһыйан бэйэлэрин норуоттарын, дьоннорун кыһалҕаларын умнан улахан тойон тугу ирдииринэн, онно сөп түбэһиннэрэн албынныылларын, түөкэйдииллэрин, ыгалларын, куттуулларын да умнубат буолбуттар. Кинилэр норуоттаахтарын туһунан буолбакка, тус бэйэлэрин эрэ интэриэстэринэн салайтараллар. Тус бэйэлэрин олохторун уйгутун эрэ туһунан саныылларыттан уонна аатыгар эрэ биһиги туспутугар кыһаммыт курдук көстүөхтэрэ, сымыйалаан ууну-хаары таһыйан чаллырҕатыахтара.
Миэстэтигэр үлэ барар эрэ барбат, эстэҕин эрэ сайдаҕын бу дьонуҥ хамнастара онтон тутулуга суох биһигини, ыстарааптаан, нолуоктаан хамыйан халлаантан түһэрэ тураллар. Өссө эбии бириэмийэ харчы аахсан эрдэхтэрэ. Сөп ээ, эйиэхэ тоҕо кыһаныахтарай, наадыйыахтарай? Эчикийэ үрүт үрдүгэр олорор чиновниккыт элбэхтэрэ да бэрт. Тугунан дьарыктаналларын, тугу гыналларын өйбөр сатаан батарбаппын. Салалта баар буолан норуот баар курдук сананаҕыт. Дьиҥэр үлэһит норуот баар буолан эһиги бааргыт. Ити дьон арай туһалара диэн Ил дархан быыбарыгар тойонноругар урууларын-аймахтарын соһон аҕалан куоластатан эрдэхтэрэ. Арай омук сириттэн, соҕурууттан ыарахан сыаналаах сүөһүлэри көтүтэн аҕалан, көмүс хотоноору туталлар. Онтон ас-үөл таһаарыналлар быһыылаах. РФ оҥорбут граннарын кыра баһылыктар аймахтарыгар, билсиинэн көрсүүнэн түҥэтэлээн бэйэлэрин суолталарын үрдэтинэллэр.
Толкуйдаан көрдөхпүнэ үрдүкү салалтаттан сөптөөх дьаһал уонна кытаанах ирдэбил оҥоһулла илигинэ кинилэр бэйэлэрэ уонна тыа сиригэр ыытыллар политика хайдах да уларыйар, тупсар кыаҕа суох. Уһун сылларга иэхсэн-иэхсэн иһиттэн эппинэн-хааммынан хайдаҕын билбит-көрбүт аҕай дьыалам. Мин билигин син бэйэтин көрүнэн эрэр хаһаайыстыбалаахпын. Көмөлтө тэрилтэлэрдээхпин. Кистээбэккэ эттэххэ, харса суох киирсэммин, сороҕор күүспүнэн өттөйөн, сороҕор албыннаһан хаһаайыстыбабын тэринэн баччааҥҥа дылы наһаа эстибэккэ-быстыбакка үлэлии олордоҕум.
Түмүгү оҥостон олоробун. Биир бэйэм бу кэнники үйэ чиэппэрэ эдэр-сэнэх, сэниэлээх саастарбын халтайга ыыппыт курдукпун. Үгүс улахан, киэҥ былааннарбын олоххо киллэрбэтэхпиттэн кыһыйабн абарабын. Сырдык ыраас киэҥ былааннардаах өрө көтөҕүллэн туран бааһынай хаһаайыстыбабын тэриммитим. Инникини тэринии, хаалар дьоммор олохторун сэниэлээхтик саҕалыылларыгар кыаҕы ситэ оҥорботум. Көрө-көрө көрбөтөҕө, билэ-билэ билбэтэҕэ буолан эйэлэһэн олорорбут тухары бу олоххо тугу да тупсарар, оҥорор кыахпыт суох эбит. Ол иһин дьоһуннанан олорон олохпор аан бастаан ыстытыйа суруйа олоробун. Онон суругум суруксут дьон быраабылаларыгар сөп түбэспэт буолуон сөп. Ону ааҕааччы өйдөөн ылынаргар көрдөһөбүн.
Бу чааһыгар соторутааҕыта “Сомоҕо күүс” бэрэссэдээтэл Дмитрий Дмтриевич Иванов — ыыппыт миитинин улаханнык сэргээтим, астынным уонна кини ылыммыт резолюциятын толору биһириирбин иһитиннэрэбин. Син норуот уһуктан эрэрин эт харахпынан көрөн үөрдүм, дуоһуйдум. Онтон биһиги тыа сирин дьоно хаһан харахпыт аһылларый? Баарбытын биллэрэбитий? Эбэтэр эстэн бүтэн, тобуктаан охто сытан буруйдааҕы көрдүүбүт дуу? Биир бэйэм бу салалтаҕа төрүт итэҕэйбэппин.
Билигин улахан спортка нарко-хонтуруолу кыайан ааспаппыт. Ити былыр былыргаттан үгэс оҥостубут төрүт аспыт суох буолуутун, саха ынаҕын, саха сылгытын, табатын эһии содула. Саха Олимпиецтара биһиги кыра сааспытыттан төрүт аһылыкпытын аһаабыт буолан нарко-хонтуруол, диэн оччолорго да баара эрээри биир да түгэҥҥэ итинник кыһалҕаҕа киирбэтэхпит. Дьон иннинэ эстэр-сылайар, диэни билбэт этибит. Ити буорту буолбут кэлии, ас содула. Дьиҥ-дьиҥэр саха норуота эстибэтин, доруобай буоларын туһугар, тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһугар хаһааҥҥытааҕар да болҕомтону уурар кэм кэллэ.
Монреаллааҕы Олимпиада вице-чемпиона Александр Иванов
Болҕойон аах. Ырытыах. Ааспыт РФ государственнай дууматын быыбарыгар, Олимпиец Александр Иванов тэрийбит уонна салайбыт Аграрнай фрона: “Тоҕо манныгый?” — диэн тыа хаһаайыстыбатын таҥнары түһэрии сүрүн биричиинэлэрин быһааран таһаарбыт олус үчүгэй анал брошура суруйбуттарын түбэһэн аахпытым. Ону эн аахпытыҥ дуо? Мин санаабар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин таҥнары барыытын уонна билигин да салҕанан бара турар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга тахсыбыт бөдөҥ итэҕэстэри, сыыһалары наһаа сөптөөхтүк ыйбыттар, быһаарбыттар, диэн өйдөбүлгэ кэлбитим. Мантан сымнатан эттэххэ наһаа сонньуйдум, хомойдум. Салалта иҥэн-тоҥон киһилии үлэлээбитэ буоллар билигин төрүт атын хартыына буолуохтааҕа. Сайдыы суолун төрдүгэр үктэнэрбит хаалбыта онно чаҕылхайдык көстөр. Биһиэнэ була сатыы, сатыы бэйэни арбаныы, түөһү тоҥсунуу, үлүбээй сыала-соруга суох үбүнэн ыскайданыы. Кэлин тиһэҕэр улахан тойоммут сыана быһарынан барытыгар буруйдаах, сүрэҕэ суох, буорту буолбут тыа дьоно бэйэбит буолабыт. Мин санаабар оннук эбит да буоллаҕына барытыгар республика салалтата тыа сиригэр ыытар баттыгастаах сыыһа политикатын түмүгэ буолбатаҕа буолуо дуо? Биир бэйэм оннук өйдөбүлгэ кэлбитим ыраатта. Тыа киһитэ ама да буолтун иннигэр, көстөн турар эстиигэ эрэ тириэрдэр ыарахан, сындааһыннаах үлэҕэ баҕаран туран төбөтүн оройунан тоҕо түһүөй? Айымньылаахтык үлэлиэй?
Арай биһиги, үйэбит тухары төрүт дьарык оҥостубут барар-кэлэр сирбит суох буолан, өһөспүтүгэр, ньоҕойбутугар суолтатыгар ханнык эрэ сүөһүнү-аһы тутан хааллыбыт. Барыта көстөн турар, киһиэхэ барытыгар өйдөнөр да арай биһиги эрэ тойотторбут долоҕойдоругар тохтоппотторо дьэ сүрдээх буолар эбит. Ол тухары тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт төһөлөөх элбэх үп-харчы туһата суох ханан да сатала суох программа түмүгэр халтайга матайданна, кураанахха кутулунна?
Маны таһынан Улуу Пехлеван Александр Иванов тэрийбит уонна салайар “Аграрнай фронт” солбуйаачы бэрэссэдээтэлэ Р.С.Барашков автордаах тыа хаһаайыстыбатын үлэтин сайдыыга тахсарга аналлаах экономическай программа оҥорон быыбар кэмин туһанан дьоҥҥо билсиһиннэрбиттэрэ. Дьон маны олус биһирээбитэ. Кылгастык ол ис хоһоонуттан. Билигин порошок үүт, өлбүт бактериялардаах доруобуйаҕа туһата суох үүт сыаната маҕаһыыҥҥа 80 солкуобай. Оҕолорбут сиэннэрбит маны иһэн улааталлар. Түмүгэ тугуй? Бэрт аҕыйах оҕо доруобуйатын туругунан армияҕа сулууспалыыр. Урут биһиги саҕана кылааска биир, икки уол доруобуйатын туругунан армияҕа сулууспалыы барбатаҕына улахан саат-суут курдук буолара. Көрүҥ тыа хаһаайыстыбатын эһии саханы доруобуйатын эмиэ улаханнык айгыратта. Ама манан киэн туттабын дуо? Туох иһин Егор Афанасьевиһы арбыыбын? Онтон итинник төрүт омугу сайыннарар төрүт суолталаах салааҕа Егор Афанасьевич үүккэ ытатан-соҥотон үөһээ ахтыбытым курдук 45 солкуобайы көрдөрөн абыраата. Онтон Аграрнай фронт экономиһа бааһынай Р.С.Барашков биһиги уһук хотугу усулуобуйабыт ирдииринэн буолбакка, евростандард итии дойдуларга туһаныллар ирдэбилинэн киилэ үүт сыаната сэлээркэ сыанатыттан үс бүк, эт тоҕус бүк үрдүк буолуохтаах, диир. Бу тымныы дойдуга тутуллар хотоно, ол-бу элбэх эбии тутуута суох, итии дойдулар ирдэбиллэрэ. Ынахтара кыһыннары, сайыннары мэччийэн аһыыр ырай дойдутун санатар улуу судаарыстыбаларга. Дьэ суоттуохха, биир киилэ сэлээркэ сыаната 50 солкуобай оччоҕо киилэ үүппүт 150 солкуобай буолар. Эппит 450 солкуобай буолуоҕа. Ити евростандарт ирдэбилинэн. Оҥорон таһаарааччы үлэтэ саамай кырата маны кытары тэҥнэниэхтээх.
Аны хотону ититии, сырдатыы үлэтэ, сүөһү аһылыгын сайыны быһа бэлэмнээһин, тиэйии-таһыы, үлэтэ элбэх үбү эрэйэр үлэлэр, аҕыс ый оҥорон таһаарааччыны кэлтэй ночоокко тэбэр. Европа дойдуларыгар ынах, сылгы сылы эргиччи мэччийэн аһыыр диэтибит. Оттон биһиэхэ кыһыҥҥы бытархан тымныыга аҕыс ый хотоҥҥо туран аһыыр. Бу туһунан тыйыс усулуобуйалаах хоту сир ирдиир эбии усулуобуйаларыгар биир да тыл аҥаара бэл Арамаан Барашковка иһиллибэт.
Ол үрдүнэн Р.С.Барашков ынахха төбөтүгэр 88 000 солкуобайы уонна оҥоһуллубут үүккэ 50 солкуобай субсидия көрдөөтө. Бачча элбэх суумманы хантан булабыт диэн буолла. Суох буолбатах бу суумма биһиги бүтсүөппүтүгэр олох дэлэччи баар. Тыа хаһаайыстыбатын сүрүн үлэлэригэр табаҕа, сылгыга, балыктааһыҥҥа итинник хабааннаах көмөнү оҥорор харчы олох дэлэччи баар. Ол эрээри ол үп туохха туттуллара биллибэккэ симэлийэр. Холобура, икки миллиарды кыайбат үп ветеринарияҕа көрүллэр дииллэр. «Туймаада-Лизинг», «Туймаада» ФАПК, «Туймаада-Агроснаб» маннык уонунан тэрилтэ бородууксуйа оҥорооччуга уонна бүтсүөт суотугар иитиллэр көмөлтө эбитэ дуу, тыа сирин эһэр сыаллааҕа дуу? Тыаттан киирбит дьон арай аймахтарырнаан быыбарга куоластаан Ил дарханы абыраан эрдэхтэрэ, хас эмэ сүүһүнэн киһи иитиллэр тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр туһаларынааҕар буортулара элбэх уонунан тэрилтэлэрдээхпит. Бүтсүөппүт тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр буолбакка ити Е.А.Борисовка куоластыыр дьону иитиигэ быһаччы үлэлиир быһыылаах.
Итинник бытанан-бытанан тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар көрүллэр үптэн икки миллиард кэриҥэ үүккэ кимиэхэ да туһата суох субсидия буолар. Мантан да көрдөххө билигин үлэлии турар тыа хаһаайыстыбатын экономиката кимиэхэ да туһата суох буолбута ыраатта. Бу туһунан мунньахтарга, туруосубут киһи норуот өстөөҕө аатырар.
Көҥүл ырыынак ирдэбилинэн аан дойдуга көҥүл ырыынак систиэмэтигэр итинник көмөлтө тэрилтэлэр үүт-эт оҥорооччу байдаҕына бэйэлэрэ сайдыахтаахтар. Ол инниттэн эти үүтү оҥорооччу кыанар, эргиччи барыыс ыларын курдук дотация, субсидия ылыахтаах. Талбыт техникатын атыылаһарыгар, үлэлиир базатын оҥороругар, ылбыт кирэдьиитин сабар кыахтаах, куоракка оҕолорун иитэригэр-үөрэттэрэригэр дьиэ ылар кыахтаах гына үлэлиир киһи оҥорбут бородууксуйата үбүнэн өйөнүөхтээх, байыахтаах. Оччоҕо олохтоох бородууксуйа сыаната чэпчээн ырыынакка тахсан ким баҕарар туһаныа этэ. Маннык экономическай программа сылгыга, табаҕа, балыктааһыҥҥа хайаан да оҥоһуллуон наада. Саха сирэ Ил дарханын кылаабынай соруга ити буолуохтаах. Кэлэр быыбарга итинник программаны ылынар уонна үлэлэтэр кыахтаах,тыа хаһаайыстыбатын үлэтин билэр киһини Ил дархаҥҥа талыахпыт.
Егор Афанасьевич эн онно аны дураһыйыма даҕаны. Сураҕа Чурапчыга тахсан 2019 сылга быыбарга кыайыам диэн куомуннаахтаргын үөрдэр-көтүтэр сурахтааҕыҥ. Билигин илэ өйүнэн олорор киһи олоччутун таҥнары оҥоро сылдьар киһиэхэ, эйиэхэ чахчы куоластыа дуо?
Холобура, 25 сыл хаайыыга олорбут бу обществоҕа тугу да билбэт киһи космофизика институтун салайар кыахтаах дуо? Син биир ол курдук эн биир күн биир салаа оту охсубатах, ынах сааҕын күрдьүбэтэх киһи, итиигэ тымныыга биир күн үлэлээбэтэх, биригэдьиирдээбэтэх, управляющайдаабатах, директордаабатах киһи хантан тугу билэҥҥин тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыаххын сөбүй? Ол күн бүгүн олоххо ырылхайдык көһүннэ даҕаны.
Эн миигин, мин эйигин эдэр сааспытыттан наһаа үчүгэйдик билсэбит.
Мин алта сааспыттан уонмар диэри кирпиичэ оҥоһуутугар оҕус сиэппитим. Уоннаахпыттан улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьан сарсыарда эрдэлээн им сүтүөр диэри көлөнөн от мустарбытым. 12-эн от оҕустарбытым. Ити курдук 50 сыл үлэлээн 7 400 солкуобайдаах пенсияҕа таҕыстым. Бүтэр уһугар эйиигин кытары бүтэн биэрбэт үлэ мэккиэрдэ, ыарахан үлэ эриирэ миигин бастакы группалаах инбэлиит оҥордо. Инбэлиит буоллум, диэн эмээхсиним көхсүн тарбыы сымнаҕас дьыбааҥҥа тарайан сыппаппын, син биир үлэлии сылдьабын.
Егор Афанасьевич биир дойдулааҕа буолан Куоста Макаарап судаарыстыбаттан көмө бөҕөтө ылбыта, диэн эн хаһыакка суруйтараҕын. Ити эн оҥорбут быыкаайык субсидияҕын эн бэриниилээх суруналыыстарыҥ хамнас аахсан оҕолорун иитэр кыһалҕатыгар тиэр-маар ааҕан-суоттаан, түҥ-таҥ син суруйан муҥнаммыттар этэ. Сымыйаччыгын, албыҥҥын ааттаах үчүгэйдик билэбин эрээри дьэ, эт эрэ эн миэхэ биир дойдулааҕым дьон-сэргэ истиитигэр дьонтон ойуччу тутан дьэ, миэхэ тугу көмөлөстүҥ?
Егор Афанасьевич эн дьиҥэр кыра сааскыттан эппитим курдук үлэ, диэни билбэккэ МТС быылыгар улааппытыҥ. Пиэнньиэр, хомсомуол, хомуньуус атыыра аатыран үрдүкү үлэһиттэргэ, наадалаах партияларга киирэн албыннаһан (дьэ ону эн сатыыгын) карераҕын оҥостубуккун эмиэ биэлэбит. Бэл диэтэр эр киһиттэн туоххунан итэҕэстээх буолан армияҕа сулууспалаабатаххыный? Эйэлээх кэм этэ. Эн үтүөҕүнэн саха былыр былыргаттан доруобуйатыгар барсар аһа эстэн билигин оҕолорбут доруобуйалара мөлтөөн ити нуорма буолла. Черномырдин саҕана “Наш дом России” онтон “Аграрнай партияны” салайбытыҥ, билигин Едиинэй Россия эрэллээх чилиэнэҕин. Ити көстөр эн күүстээххэ, кыахтаахха эрэ ньыла көтөн тахсыбыт дьиҥнээх мэтириэтиҥ. Онтон олох, үлэ-хамнас тэрээһинэ, диэни оҕо сааскыттан билбэтэҕиҥ түмүгэр бу 25 сыл устата салалтаҕа олорбут кэмҥэр Сахаҥ сирин төрүт олохтоох норуоттарын дьоһуннанан олорон олус ситиһиилээхтик олоччу эстиҥ, инники кэскилин сууллардыҥ.
Эйиигин олигархтарга күрүчүөккэ киирэн силлибэт сиргиттэн ыбылы ыллара сылдьаргын өйдүүбүн. Онон дьоҥҥор норуоккар оҥорбут аньыыгын-хараҕын билинэн саҥата суох бараҥҥын сайабылыанньа суруйан дуоһунаскыттан босхолон. Оччоҕо кэм норуотуҥ да ону өйдүө-сыаналыа этэ.
Оттон биһиги АХШ биир улуу киһитэ Теодор Рузвельт эппитин курдук үлэни-хамнаһы билэр тыа бааһынайдарын оҕолоруттан президени сыымайдыахпыт. Оччоҕо эрэ сахалар: “һай-һат» диир кыахтанныбыт.