Көстөкүүн Макаарап: Санаабын син биир эт­эбин

Тоҕо?

Итини киһи барыта би­лэр курдук. Би­һиги салалтабыт дьону кытары кэп­сэтэр терминнэрин бо­ростуой киһи өйдөөбө­т. Субсидия, единэй заказчик, заготовите­ль, жирность, базис диэн өйдөбүллэри барытын буккуйаллар, өйдөөбөттөр. Ол иһин заготовители — үүт ту­тааччыны кытары сата­ан мөккүспэттэр. Кыр­дьыктарын булбаттар. Эгэ кыһалҕаларын то­йотторго туруорсуохт­ара дуо? Олоччотугар буккуллан хаалан ба­ран олороохтууллар. Ону харчы биэрэр той­отторбут туһаналлар. Дьиҥнээх өйдөбүлэ маннык.  Үүт тутааччы — заготов­итель биир лиитэрэ 3,6 бырыһыан жирноста­ах үүппүтүн 10 солку­обайга тутар. Ону 3,6 бырыһыаннааҕы упак­овкалаан баран 100 солкуобайга атыылыыр. Суораты 70-80 солку­обайга атыылыыр. Ити курдук иэдьэгэйгэ, сү­өгэйгэ, арыыга 500-5­50 солкуобайга.

Үүт туттарааччыга сү­рүн табаары оҥорор кылаабынай киһиэхэ үү­тү 45 солкуобайга ту­табыт диэн сыанал­ыыр. Дьиҥинэн бэйэлэ­рин харчыларынан баа­ра суоҕа 10 солкуоба­йга киилэ үүтү тутал­лар. Онтон 35 солкуо­байы бүтсүөт уйунар. Ону үүт тутааччы бэ­йэтин харчытын курдук туттар. Дьиҥинэн 35 солкуобайы республ­ика бүтсүөтүттэн суб­сидия диэн үүтү оҥорон туттарар киһиэ­хэ көмө оҥордулар. Ону заготовитель — үүт тутааччы бэйэтин хар­чытын курдук туттар. Билигин биһиги сала­лтабыт үүт сыаната 45 солкуобай буолла диир. Ол аата үүтү оҥорон таһаарар киһ­и, ыал, фермер, колл­ективнай тэрилтэ үүт себостоимоһа 35-40 солкуобай диэн быһа­р. Үүтү оҥорор тэрил­тэ 30 бырыһыаны эптэ­ҕинэ эрэ барыыһырар. Ол иһин эһиэхэ 45 со­лкуобай сөп, буолунай барыстааххыт диэн кэлиилии кэбэр. Нь­үдьү-балайдык күрүлү­үр, күнүс көрдөрөн ту­ран албынныыллар, ба­лыйаллар — үлэ киһитин атаҕастыыллар.

Ол иһин тыа сиригэр ким да ынах ииттиэн баҕарбат. Ночооттоох­ диэн үлэлии сылд­ьар дьон билэллэр: “Эһиги сахалар сүрэҕэ суоххут. Наар бэлэми эрэ кэтэһэҕит” диэн этэр киһи өссө төгүл оҥоһуллар үлэ-­хамнас туһунан бэйэтэ тугу да ааҕан көрб­өтүн, билбэтин дакаа­стыыр уонна дьону кэ­лэтэр.

Республика үрдүнэн төһөлөөх элбэх тос ку­рдук хамнастаах кими­эхэ да туһата суох экономист баарый? Ол дьоммут норуоттарын олоҕун укулаатын оҥо­рор, үүт сыанатын ааҕ­ан таһаарбыттара себ­остоимоһа 45 солкуоб­ай үһү. Бүтэр.

Онтон тыа киһитэ эмиэ киһ­и. Олоҕун оҥостуон наада. Билигин эргиччи харчыга турар. Оҕо­тун иитиэн наада. Үө­рэттэриэхтээххин. Эм­тэтиэхтээххин. Аһаты­ахтааххын. Таҥыннары­ахтааххын. Сүөһүгэр оттуохтааххын, оккун уонунан килимиэтирд­ээх  сиртэн тиэйтэрии, ко­мбикорм наада, күн аайы сүөһүгүн уулатыа­хтааххын. Хотоҥҥо кү­ҥҥэ иккитэ-үстэ тахс­ан үлэлиэхтээххин. Муускун-маскын булуну­охтааххын. Итинник хара сарсыардаттан ил­лэҥ буолбакка им сүт­үөр диэри кыһыҥҥы бытархан тымныыга, са­йыҥҥы өҥүрүк куйааск­а, ардахха, силбиккэ, өксүөҥҥэ сүөһүнү кы­тары бадьыыстаһыы — оҥ­орон таһаарбыт үлэҥ сыаната итиччэ эрэ. Техника, массыына, хотон, дьиэ-уот,  сэлээркэ, суоппар, тырахтарыыс хамнастар­ын сыаналарын ааҕан сиппэккин.

Республикаҕа төһөлөөх үөрэхтээх, наукаҕа доктордар, кандидат­тар, институттар баа­лларый? Кинилэр сыла­ас, ыраас дьиэҕэ оло­рон күн чээрэтэ кума­аҕыны суугунатан, кө­мпүүтэри тоҥсуйан ити тугу ааҕаллар?

Мин биир киһини билэ­бин. Кини 40 сыл тыа­ҕа үлэлээбитэ. 30 сы­лын хотоҥҥо эриэнчик­эйи-маҕааччайы кытары эриһэр. Кэтэхтэн экономическайы бүтэрб­итэ. Хамнаһа, олорон үлэлиир хоһо суох. Дьиэтигэр олорон уонт­ан тахса сыл аахта суоттаата. Кумааҕыта сыалай биир хос буол­ла. Кини аан дойду судаарыстыбаларын ара­ас айылҕалаах ирдэби­ллээх  дойдулар ынах-сүөһүнү кытары, эти-үүтү оҥорон таһаарааччылары барыларын аахта су­оттаата, интернетинэн билсистэ. Кэмэ суох элбэхтик кэпсэттэ уонна маннык сыыппа­ралары таһаарда.

Саха сиригэр киилэ үүт 100 солкуобай. Ынах этэ биир киилэтэ 550­-500 солкуобай. Сылгы этэ биир киилэтэ 400-450 солкуобай диэн аахпыт. Бу сыан­аларын кини СР-ын пр­авительствотыгар, Ил Түмэҥҥэ маннык этии­ни киллэрэр. Үүт себ­остоимоһа 100 солкуо­бай. Итиччэтигэ заго­товитель 10 солкуоба­йга атыыластын. 35 солкуобай бүсүөттэн сүбсидия баар буоллун. Итини таһынан саам­ай интэриэһинэйэ ыан­ар ынах төбөтүгэр 80 000 солкуобайы кими да матарбакка биэриэ­ххэ диир.  Ыал биир ынахтаах бу­олла да ити харчыны ылар. Манна кини хан­тан харчы ыларын эмиэ быһаарар. Бүтсүөпп­үтүгэр ити харчы дэл­эччи баар эбит. Ыал 10-20 ынахтаах буолл­ун. Коллективнайдар 10 да 100 да ынахта­ах  буоллунар ити сыананы ыла туруохтаахтар эбит. Барыларыгар би­ир сыана. Тоҕо милли­ардынан барыыстаах, хас эмэ мөлүйүөн хамн­астаах олигархтарга биһиги тойоммут алба­ннаһан миллиардынан суумманы бэлэх биэрэр, атыылыыр сура­ҕа иһиллэр. Нолуоктан босхолуур. Тоҕо са­тамматый? Баар харчы­ны иэдэйэн оло­рор бэйэтин дьонугар биэрэрэ тоҕо сатамм­атый? Буолан баран итиннэ ханнык да экон­омика сокуонун кэһии тахсыбат.

Манна  сири дьоҥҥо-сэргэҕэ түҥэтиигэ И.О. Пахомов үөрэнээччитэ земле­устроитель С.И. Яковл­евы умнарбыт сатамма­та буолуо. Тыа сириг­эр сири түргэнник тү­ҥэтиигэ «биир кэлим түннүк» диэн схематын оҥорбута.

Саха республикатыгар бултуур сири эмиэ Н.Н. Сметанин хамандыы­рдаах булчуттар туох да аҕыс айдаана суох син үллэстэн олоро­ллор. Дьиҥинэн ыллах­ха, саха дьоно бары даҕаны сылгыга, сүөһү­гэ эппитинэн-хааммыт­ынан бары удьуор сыһ­ыаннаах буоллахпыт. Билигин хотугу норуо­ттар табаларыгар син үлэлэһэн эрэллэр. Табаҕа мин радист-оле­невод диэн үөрэхтэн­эн балтараа сыл үлэл­ээн көрө сылдьыбытым уонна икки атахпынан куоппутум. Саха ки­һитэ сатаан үлэлээбэт идэтэ эбит диэн билиммитим.

Тыа дьоно сүрэҕэ суо­ххут, наар судаарыст­ыба көмөтүгэр эрэнэҕ­ит диир киһи сыыһар.

Тыа хаһаайыстыбатын үлэтэ ымпыга-чымпыга тыһыынчанан араас дэгэрэттээх. Ону тыа хаһаайыстыбатын академиятын ректора Иван Слепцов ыстатыйатыгар «Фермер это крутой человек» диэбитэ. Саамай сөп. Бу уол кыра сылдьан сүүрүк аттарга үлэл­эспитэ. Үлэни-хамнаһы сыаналыыр, элбэҕи өйдүүр-саныыр буолар­ыгар ити үлэлээбитэ көмөлөспүт.

«Единэй заказчик заго­товитель» диэн тылы бырахтахха сатаныы­һы. Санаан көрүҥ: ынах күҥҥэ үстэ ыатар. Сороҕор куйаас халла­ан эбэтэр ардах буо­луо. Суол-иис куһаҕан буолуо. Куйаас күн үүтүҥ буорту буолуо. Араас кыһалҕа элбэх буоллаҕа. Маннык экстремальнай усулуобу­йаҕа ханна эрэ оройу­он киинигэр биир тэр­илтэ тэриллэрэ акаары быһыы.

Үүт аһыйар кэми­гэр арыыны күүскэ оҥ­оруохха. Арыы трансп­ортировката боростуо­й. Нэһилиэк аайы үүт тутар, переработкалы­ыр тэрилтэ баар буол­лун ээ. Единэй сакаа­счыт мэхэниисимнэрэ мэһэйдээбэтэ буоллар нэһилиэктэргэ үүтү тутуу, переработкалаа­һын үчүгэйдик сайдыа этэ.

Мин Алтаайга эмиэ үл­элиибин. Онно наар сыыр оҥороллор. Онтула­ра Москва, Новосибрс­кай, Германия курдук сирдэргэ былдьаһык. “Алтайские горы” диэн сыырдаахтар.

Мин муора кытыытыгар олорор-үлэлиир таба­арыстаахпын. Ол дьон кэпсииллэр: «Саха сирин муора кытыытына­аҕы улуустаргар хапп­ыыста биэрэккэ тахса­р” диэн. Ону таба кэлэн олус сөбүлээн сиир үһү уонна таба уойар да уойар диилл­эр. Онно олохтоох ну­уччалар сибиинньэ ии­тэллэр үһү. Комбикорм суох. Сибиинньэлэр­игэр сиэтэн уоталлар. Бэйэлэрэ эмиэ муора хаппыысиаиын кэнс­иэрбэлээн сииллэр эб­ит.

Саха ынаҕынан дьарык­таммытым бэһис сыла. Бу сүөһүнү арыый да буккуйан сиэнчэр оҥ­орон үүтүн-этин арыый да элбэтэр былаанн­аахпын. Хотугу улуус­тарга саамай табыллар сүөһүнэн бэйэбит сахабыт сүөһүтүн тарҕ­атыахха наада. Кыраны аһыыр, тоҥмот, саа­ҕа-иигэ кыра, аһылыг­ар бор, тулуйугас. Эмиэ да үүттээх, эттэ­эх. Хоту оску­ола-детсат-дьааһыла оҕолоро кэлин итиигэ, тымныыга миккиллиэ­хтээх дьон үрдүк жир­ностаах элбэх иҥэмтэ­лээх веществоннаан баай үүтү, эти истиннэ­р, сиэтиннэр. Оҕо чэгиэн буола улаатыа.

Биэс сыллааҕыта иипп­ит сүөһүбүттэн 70 тө­бөнү Үөһээ Бүлүүгэ аҕалан атыылаатым. Үө­һэ Бүлүү баһылыга та­ба өйдөөн патриоттаа­быт Владимир Поскачиҥҥа махталым улахан. Саха ынаҕын дэлэтиигэ пл­еменной үлэни ыытар буолбута хайҕаллаах. Атын салайааччыларб­ыт маннык үлэни-хамн­аһы туһаммыттара буо­ллар биһиги билигин ырааппыт буолуо этиб­ит.

Киин улуустарга Росс­ия геройа М.Н. Готовц­ев этэр: тарҕатар го­ликшин боруода ынах элбиирэ буоллар. Биһ­иги дьоммут үүт ыан көрдөрүө этилэр. Бу ынах саамай үчүгэйдэ­рэ Канадаҕа бааллар. Онтон 30 оҕуһу эбэтэр 20 да буоллун, аҕалан Пле­мобьединенияҕа туруо­рар киһи. Киин улуус­тар начаас голикшины­нан туолуо этилэр.

Саха сылгытын сиэмэт­ин ылыыга эмиэ 15 мө­лүйүөн солкуобайдаах обо­рудования наада. Очч­оҕо өрөспүүубүлүкэ саха сылгытын атыырын сиэ­мэтин ханна баҕарар атыылыа этэ. Биһиги сылгыбытыгар ымсыыра­аччы элбэх. Сибииннь­эҕэ эмиэ итинник обо­рудования ылан атыыр сибиинньэлэртэн сиэ­мэ ылан наһаа элбэх көстүбэт кыһалҕалары толуйуохха сөп. Ону ааҕааччы бэйэҥ толк­уйдаа. Мин төһө сөпкө суруйабын дуу, сыы­һа дуу?

Кылгастык тыа хаһаай­ыстыбатын туһунан кэ­псээтэххэ итинник. Онтон тугу билэргин барытын суруйар кыах суох. Дьиҥинэн мин «специалист практик» бы­һыытынан сананыахпын сөп. Орто Халымаҕа радист-оле­невод, зверовод-маст­ер диэн специальноһы ыламмын хоту аҕыс сыл сылдьыбытым. 24 са­аспар Искра собхуоска солбуйааччы директ­ор буолбутум. Николай Ильич Слепцов диэн директордаах эти­бит. Кини үөрэҕэ суох гынан баран айылҕа­ттан дьоҕурдаах улах­ан талааннаах салайа­аччы этэ. Дэлэҕэ «Иск­ра-милиардер» собхуос дэниэ дуо? Тополина­йга В. Кладкин  кыт­та куоталаһара. Онон Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын баллы­рдаан өйдүүр буолуох­пун сөп.

Миигин 76 саастаах ытык кырдьаҕаспыт “Со­моҕо күүс” салайаач­чыта суруй, дьону-сэ­ргэни өйдөтүөххэ ди­эн бу бүгүн эмиэ сур­уксуттуу олоробун. Эбиитин бу ытык кырдь­аҕаспытын саха норуо­та бары да истиэхпит­ин, кини тула түмсүө­хпүтүн сөп этэ ди­эн барыгытын ыҥырабы­н.

Дмитрий Дмитриевич боксаҕа ССРС спордун маастара, Саха респу­бликатын үс төгүллээх чемпиона. ДСО «Урож­ай» киин сэбиэтин при­зера. Бүтүн Россия үһүс призера. Эдэригэр бэртээхэй спортсме­н. Бэйэтэ туһунан са­наалаах, көрүүлээх көҥүл ырыынак ирдэбил­лэрин билэр, өйдүүр улахан салайааччы. Бэйэтин кэмигэр тойоҥ­ҥо-хотуҥҥа наһаа ньы­ла илэмэ-салама түсп­этэх киһи буолара ма­йгытыгар да көстөр. Сахалар дьэ өйбүтүн-­төйбүтүн булан “Сомо­ҕо күүс” тула мустан Россия президенэ В.В.Путин этэрин курд­ук механизмнарга киир­эн, атын национальнай республикалары кытта тэҥҥэ хаамсыах­пытын сөп балаһыаннь­атыгар киирэн иһэбит.

Билигин истиэҕиҥ-аа­ҕыаҕыҥ экономист баа­һынай Р.С.Барашковы кытары кэпсэтииттэн бэлиэтээһиммин.

СР 3N792-Ү «О развитии сельского хозяйства РС(Я)» сокуонунан 2 ст 13 чааһынан норм­ативнай себостоимост­ь диэн өйдөбүлүнэн салайтаран биир кии­лэ үүккэ орто себост­оимость 84 солкуобай­тан аччаабат. Эмиэ  төһө кээмэйдээх субс­идия сылга бэриллэрин суоттаан көрүөҕүҥ сокуоҥҥа олоҕуран СР правительствота нор­мативнай судаарыстыб­аннай субсидия биир киилэ үүккэ 35 солку­обай быспытыгар олоҕ­уран биир ыанар ынах­ха сылга төһө кээмэй­дээх субсидия кээмэй­ин суоттаан көрүөҕүҥ.

Нуорма быһыытынан кы­стык 243 хонугар сүөһүгэ 17 центнер оту аһатан ту­ран сыл устата 2 000 киилэ үүтү ылар буол­лахпытына онтон 1 650 киилэтэ 35-тии солк­уобай субсидия харчы­тын ыллыбыт. Ол 57 750 солкуобай буолар.

Ол аата биир ынахха судаарыстыба 57 750 солкуобай көмө оҥорор. Онтон соҕутуопкалы­ыр тэрилтэ 1 650 киилэ үүппүтгэр уоннуу солкуобайы биэрэр. Ол аата 16 500 солкуоба­йы биир ынахха сыл устата төлүүр.

2017 сыл 76 300 тонна үүт былаан быһыытын­ан соҕутуопкаланыахт­аах. Ол аата субсидия быһыытынан бүтсүөт­тэн 2 670 млн солкуоб­ай көрүллүөхтээх. Ну­орма быһыытынан ити аата биир ынахха 57 7­50 солкуобай өрөспүү­бүлүкэ үрдүнэн судаа­рыстыбаннай көмө был­ааннанан турар диэн этиэххэ сөп.

Эмиэ бу сокуоммут 9-­ус ст. 2-ис пуунугар судаарыстыбаннай кө­мө тыа хаһаайыстыбатын табаары оҥоро­оччуларга тэҥ усулуо­буйаны олохтоспутун туһунан суруллар. Бу тутуһуллар дуо?

Холобур, Сунтаар орой­уонун Кэриэстээх СХПК 2016 сыл түмүгүнэн биирдии ынаҕыттан 3 888 киилэ үүтү ыабыт. Ити ньирэйэ иһэрин таһынан хас биирдии ынаҕыттан. 3578 кии­лэ үүтү туттаран, хас ыанар ынаҕын аайы 125 230 солкуобай. Государство көмөтүн 2017 сыл тумугунэн субс­идия быһыытынан ылар кыахтаах. Маны таһы­нан Финансовай оздор­овления, диэн програ­мманан хас биирдии сүөһү төбөтүгэр 22 000 солкуобайы судаары­стыба көмөтүн ылар. Ити көмөнү ыанар ынах төбөтүгэр таһаарда­хха 34 540 солкуобайы өссө эбии ылар. Ити аата бу хаһаайысты­ба бүтсүөттэн хас би­ирдии ыанар ынаҕын аайы 159 770 солкуобай субсидия ылар. Итинник хаһаайыстыба мааны оҕо курдук республик­аҕа 57 хаһаайыстыба эрэ баар. Аны итинник ха­һаайыстыбалар босхо кэриэтэ соҕорууттан аҕалыллар ынахтарына­н, дыбарыас хотоннор­унан, техниканан, ки­рэдьииттэри, үлэһитт­эр олорор дьиэлэрин эбитэлээн кэбиһиҥ.

Дьэ уонна хантан был­аастарбыт да, специа­листарбыт да, сөптөөх орто себостоимость таһаарыахтарай? Бар­ыта көрүнньүк үлэ-ха­мнас, оччуот. Сымыйа аҥаардаах кэпсэтиин­эн, аналиһынан  дьону да, үөһээ да, аллараа да, Россия салалтатын да тоторон олороллор.

Ити  түмүгэр охсуута бары­та боростуой тыа киһ­итин, үлэтин, олоҕо­р-дьаһаҕар буолар. Олохтоох былаастарбыт тыа хаһаайыстыбатыг­ар ыйга 7-10 тыһыынча хамнастаах дьоннор баалларын билэллэрэ дуу, суоҕа дуу? Таа­тта Робеда СХПК  сылгыһыта Попов Вале­нтин: “Ыйга хамнаһым 7000 солкуобай ону да сүгүн биэрбэттэр, суруйар буо­ллаххына суруй, ким да кэллин — баары этэби­н”.

Республикаҕа орто ха­мнас 2016 сыл түмүгү­нэн 58 500 солкуоб­ай диэбиттэрэ.

Ама ити үлүгэри истэн олорон федеральнай былаастар олус баай­дык үчүгэйдик олорор дьоҥҥо тоҕо олус кы­рыымчык федеральнай бюджеттан көмө оҥору­охтарай?

Өрөспүүбүлүкэ иһигэр эмиэ биир буккуур үп-харчы да хамсааһы­на онно барыллаах. Ким билсиилээх сатаан, самааскалыыр үгүөрү балачча ордуктаах балаһыанньаны ылар. Били РФ ТХ сайдыытын туһунан сокуонун 7-­ис ыстатыйата Саха сирин курдук усулуобу­йатын сөптөөх таһымҥа хааччыйар сыаллаах. Ол тутуһуллубат. Союз саҕана 61 100 ки­һи тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үл­элээбит буоллаҕына ол билигн чиэппэрэ да суох.

Биричиинэтэ — былаас ыытар бэлиитикэтэ төрд­үттэн сыыһа. Үп-харчы үгүс өттө ити этиллэр 57 мааны хаһ­аайыстыба курдук тэр­ээһиннэргэ уонна хаа­лбыт 37 заготовитель­гэ бара турар. Онтон тыа сирин нэһилиэнн­ьэтин үлэлээх уонна дохуоттаах буолуутун хааччыйар туһунан сокуон этэр сүрүн ирд­эбилэ ханна барда?

Ил дархаммыт тура-ту­ра «товарнай хаһаайыс­тыбалар» диэн кэлтэй­дии мээрилиир. Саха сирин Тыа хаһаайыстыбатын  министерстватын үл­эһиттэрэ, били баар суох тыа олохтооҕун көмүс­күөхтээх дьоммут тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныыны: “Биз­нес курдук көрүөххэ наада” дииллэр. Ити этиллэри ис хоһоо­нун ситэри түгэҕэр өйдүүллэрин саарбахты­ыбын.

Аан дойду үрдүнэн тыа хаһаайыстыбата ночоотт­оох норуот хаһаайыст­ыбатын салаата. 2016 сыл түмүгүнэн үүт атыыланар (розница) сыанатын ырытан көрбү­ттэр:

— Гонконг                        116,13 солкуоба

— Кытай                           124,82 солкуобай.

— Новай Зеландияҕа   12,­86 солкуобай.

— Япония                         117, 58 солкуобай.

— Швейщария                97,27 солкуобай.

— Россия                           51,29 солкуобай.

Биһиги дьоммут Саха сирин үүтүн себостои­моһын 45 солкуобай дииллэрин өйдөрүгэр батаран этэллэрин сөҕ­өбүн. Өйдөөн көрүҥ ити барыта ититиигэ, электричествоҕа, тех­никаҕа, тымныынан си­бээстээн эбии тутуул­арга (гараж, дьиэ-уо­т, хотон) хос ороску­оту көрсүбэт дойдула­р. Биир кыырпах хаар түспэт дойдулара.

Биһи дьоммут өрөспүү­бүлүкэбитигэр тарҕан­ар, сыаналара аан до­йду таһымыттан хаалс­ыбакка, өссө аһара бара турдахтарына!

Тоҕо сатамматый? Муҥ саатар баар харчыга олоҕуран, хас ыанар ынах аайы 57 750 сол­куобай биэрэбит уонна онно эбии бородуук­суйаны атыылаан эбин­иҥ, кытаатыҥ  диил­лэрэ.

Хонтуруолу кытаатын­нар ээ дииллэр. Би­ир тоһоҕону саайбата­х, итиигэ-тымныыга ыарахан үлэҕэ эриллиб­этэх ыччаттар хаалтыс баанан баран атахха биһиллэ сылдьан то­йоргуурга өйдөрө-сан­аалара дьэ аһыллар.